3 maja 1791 roku na sali sejmowej Zamku Królewskiego w Warszawie wydarzyło się coś, co na zawsze zapisało się złotymi zgłoskami w historii Polski. Uchwalenie Konstytucji 3 Maja było nie tylko próbą ocalenia Rzeczypospolitej przed upadkiem, lecz także jednym z najnowocześniejszych aktów prawnych w ówczesnej Europie. W burzliwym XVIII wieku, w epoce rozbiorów, dokument ten stał się symbolem politycznej odwagi, modernizacji i narodowej nadziei.
Polska w XVIII wieku – państwo na krawędzi
Rzeczpospolita Obojga Narodów w drugiej połowie XVIII wieku była państwem słabym i chylącym się ku upadkowi. Ustrój oparty na liberum veto, prywatne interesy magnaterii oraz ciągłe ingerencje sąsiednich mocarstw – Rosji, Prus i Austrii – paraliżowały reformy. W cieniu I rozbioru Polski (1772) zaczęto zdawać sobie sprawę, że bez zmian kraj nie przetrwa. Potrzebna była odważna reforma ustroju – i ta nadeszła.
Ludzie wielkiej idei – twórcy Konstytucji
Największy wkład w powstanie Konstytucji mieli trzej wybitni Polacy:
• Hugo Kołłątaj – duchowny, uczony i publicysta, autor części reform oświeceniowych,
• Ignacy Potocki – polityk i reformator, reprezentant patriotycznego stronnictwa szlacheckiego,
• Stanisław August Poniatowski – ostatni król Polski, który mimo zależności od Rosji popierał modernizację państwa.
To oni, wspólnie z innymi posłami Sejmu Czteroletniego (1788–1792), przeprowadzili projekt nowoczesnego ustroju opartego na monarchii konstytucyjnej, ograniczeniu liberum veto i ochronie chłopów.
Nowoczesność i przełomowość ustawy
Konstytucja 3 Maja była drugą na świecie i pierwszą w Europie nowoczesną konstytucją spisaną i uchwaloną w sposób formalny. Oto jej najważniejsze założenia:
• Zniesienie liberum veto i konfederacji – czyli koniec sejmowej anarchii.
• Dziedziczna monarchia konstytucyjna, ograniczająca wpływy magnaterii.
• Uznanie mieszczan za pełnoprawnych obywateli (w duchu uchwały „Miasta Nasze Królewskie”).
• Chłopi pod opieką prawa, choć bez pełnego uwłaszczenia.
• Trójpodział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą – wzorowany na ideach Monteskiusza.
Na tle absolutyzmu rosyjskiego i chaosu w wielu krajach Europy Środkowo-Wschodniej, Polska jawiła się jako państwo, które odważnie próbuje wejść w nowoczesność.
Reakcja sąsiadów i tragedia rozbiorów
Niestety, reformy nie spodobały się zarówno rodzimym magnatom, jak i sąsiednim mocarstwom. W 1792 roku wybuchła wojna w obronie Konstytucji, a do kraju wkroczyły wojska rosyjskie, wspierające zdradziecką konfederację targowicką. Wkrótce potem doszło do II (1793) i III rozbioru Polski (1795) – i państwo zniknęło z mapy Europy. Choć Konstytucję zduszono w zarodku, jej idee przetrwały – silniejsze niż bagnety zaborców.
Dziedzictwo Konstytucji – symbol wolności przez wieki
Choć obowiązywała zaledwie 14 miesięcy, Konstytucja 3 Maja stała się symbolem narodowej nadziei, walki o wolność i godność. W okresie zaborów była otaczana niemal kultem – jako znak, że Polska potrafiła dokonać cywilizacyjnego skoku.
• W II Rzeczypospolitej 3 maja był świętem narodowym, obchodzonym z wielką dumą.
• W PRL święto zostało zakazane po 1946 roku, ale ludzie i tak wychodzili na ulice, demonstrując przywiązanie do tradycji.
• W III RP – od 1990 roku – 3 maja znów jest świętem państwowym, obchodzonym z udziałem najwyższych władz i pocztem sztandarowym.
Podsumowanie
Konstytucja 3 Maja była czymś więcej niż tylko dokumentem prawnym – była manifestem woli naprawy państwa, symbolem oświeconej odwagi i narodowego zjednoczenia ponad podziałami. „Choć nie ocaliła Rzeczypospolitej przed rozbiorami, pokazała, że Polacy potrafią myśleć państwowo, działać wspólnie i reformować się z głową. To testament, który zobowiązuje – także dziś.”
