Przewrót majowy

Zamach majowy to z pewnością jedno z najbardziej charakterystycznych wydarzeń za czasów II Rzeczypospolitej. Aby sięgnąć jego genezy, należy się jednak cofnąć do schyłku wieku XIX, kiedy to zaczęły  kształtować się dwa silne ugrupowania polityczne, jedno skupione wokół Romana Dmowskiego, a drugie wokół Józefa Piłsudskiego. Skrajnie różne programy tych stronnictw, skutecznie przyczyniły się do wybuchu późniejszych konfliktów oraz destabilizacji sytuacji wewnętrznej Polski.

Już sam fakt tego, że Narodowa Demokracja skupiona wokół Dmowskiego opowiadała się za współpracą z Rosją, a organizacje, na czele których stał Piłsudski, postulowały o współpracę z Niemcami, ukazuje nam oś, która podzieliła naród.

 W momencie odzyskania przez Polskę niepodległości równolegle z walką o kształt granic trwał proces kształtowania się polskich władz. Józef Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa wyznaczył wybory do Sejmu Ustawodawczego, które odbyły się 26.02.1919 r. Największe poparcie w wyborach uzyskali narodowi demokraci i ludowcy. Głównym zadaniem sejmu było ustanowienie zasad funkcjonowania zasad państwowych. Z tego względu 20.02.1919 r. Sejm ustawodawczy uchwalił małą konstytucję, która miała obowiązywać do momentu uchwalenia właściwej ustawy zasadniczej. Ustawa ta znana pod nazwą konstytucji marcowej została ostatecznie uchwalona 17.03.1921 r. Zgodnie z nią w listopadzie 1922 r. odbyły się wybory do sejmu. Najwięcej głosów uzyskał Chrześcijański Związek Jedności Narodowej, zwany potocznie Chjeną. W jego skład wchodziła Narodowa Demokracja pod Przywództwem Romana Dmowskiego. Wydarzenia te są o tyle istotne, ponieważ to one przyczyniły się do krytycznego spojrzenia Piłsudskiego na sytuację w Polsce, co było jedną z przyczyn przewrotu majowego. Scena polityczna była rozdrobniona, partie polityczne przestawały dbać o interesy Polski (partyjniactwo), gospodarka znajdowała się w powojennym kryzysie, a w dodatku miejsce miały liczne afery korupcyjne.  

Powyższe wydarzenia tylko podsycały niezadowolenie wśród piłsudczyków, jak nazywani byli zwolennicy Marszałka, które wywołane było marginalizacją i brakiem wpływu tego środowiska na rządy państwa. Warto jednak nadmienić, że Piłsudski od 1922 r. Biernie obserwował sytuację w kraju ze swojej posiadłości w Sulejówku, a do samego zamachu zachęcali go jego dawni towarzysze broni. W atmosferze haseł mówiących o ratowaniu kraju, kierowany poczuciem odpowiedzialności za państwo, Piłsudski zaczął planować przejęcie władzy. W wywiadzie udzielonym ,,Kurierowi Porannemu” miał powiedzieć: ,,Staję do walki tak, jak i poprzednio, z głównym złem państwa: panowaniem rozwydrzonych partii i stronnictw nad Polską, zapominaniem o imponderabiliach, a pamiętaniem tylko o groszu i korzyści”.

Bezpośrednim pretekstem do rozpoczęcia zamachu było powołanie kolejnego prawicowo-centrowego rządu Chjeno-Piasta na czele z Wincentym Witosem. Zamach został przeprowadzony w dniach 12-14.05.1926 r. Na znak Marszałka, jednostki skoncentrowane pod Warszawą ruszyły na stolicę i zajęły strategiczne punkty miasta m.in. gmach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Miejsce miały walki uliczne, w których zginęło ok. 379 osób. Ciekawym faktem jest to, że zabitych zostało ok. 164 cywili mimo tego, że nie byli oni angażowani w walkach. Śmierć ponieśli głównie ludzie przypatrujący się starciom, czyli mówiąc kolokwialnie, umierali ,,gapie”. O powodzeniu przewrotu przesądzili również, ku zdziwieniu, kolejarze. To oni zorganizowali strajk, którego konsekwencją było uniemożliwienie przyjazdu z prowincji do Warszawy oddziałów wiernych rządowi. O wyniku zamachu przesądziły decyzję prezydenta Wojciechowskiego oraz premiera Witosa, którzy w obawie przed wojną domową 15.05.1926 r. Zrezygnowali z piastowanych funkcji.

Mimo iż zamach był niepodważalnym naruszeniem prawa, poparło go wiele osób. Piłsudski znany z obszernej działalności na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości cieszył się dużym uznaniem, a wiele osób widziało w nim swój autorytet. Sami Piłsudczycy uważali, że przeprowadzają rewolucję moralną. Tworzony  przez nich rząd określano mianem sanacji, a zgodnie z konstytucją, po dymisji Wojciechowskiego i Witosa, władzę w kraju przejął Maciej Rataj, zaś premierem został Kazimierz Bartel.

Opinie co do słuszności, czy też konieczności przewrotu majowego są podzielone. Należy jednak pamiętać o tym, że realia panujące w Polsce w tamtych latach diametralnie się różniły od tych dzisiejszych i nie jesteśmy w stanie w pełni zrozumieć, jakimi pobudkami kierowali się ówcześni politycy.