autor: Agata Żuławska
Analizę problematyki zawartej w temacie, dotyczącą historii ewolucji ustroju Francji, rozpatrywać będę zaczynając od panowania Henryka IV z dynastii Burbonów, który na tronie zasiadł w 1589 roku. Za czasów jego rządów w kraju nastało zakończenie francuskich wojen religijnych, tym samym władca doprowadził do pokoju religijnego poprzez podpisanie edyktu nantejskiego w 1598 roku. Henryk IV Burbon znacznie wzmocnił władzę królewską. Przejawiało się to między innymi poprzez ograniczenie wpływów arystokracji, czy odbudowę gospodarczą kraju. Powstała szlachta urzędnicza. Król odzyskał dobra królewskie oraz rozbudował stałą armię. Jednocześnie doszło również do zaniedbania zwoływania Stanów Generalnych, czyli zgromadzeń przedstawicieli trzech stanów (duchowieństwa, szlachty i miast). Przyczynami wykształcenia się absolutyzmu, którego przebieg i rozwój przedstawię w dalszej części pracy, było: przekształcanie się kraju w monarchię kolonialną, kryzys monarchii stanowej (znaczne zmniejszenie znaczenia duchowieństwa i szlachty), czy wzrost znaczenia mieszczaństwa.
Państwem porównywanym w pracy do Francji pod względem ewolucji ustroju jest Anglia. W 1603 roku zmarła królowa Anglii i Irlandii Elżbieta I Tudor. Bezdzietna śmierć monarchini wzbudzała obawę przed wojną sukcesyjną. W Anglii narastające napięcie było spowodowane: coraz bardziej zamożniejszymi stawali się mieszczanie (podobna sytuacja jak we Francji, w obu krajach również inwestowano i rozwijano manufaktury), pozostałości systemu feudalnego, wolni chłopi (tzw. yeomeci), którzy należeli do zwolenników przemian, natomiast odwrotne nastawienie miała szlachta. Ważną kwestią okazał się religijny aspekt, pojawiły się oczekiwania radykalnego rozdzielenia katolicyzmu od anglikanizmu i osiągnięcie czystości doktrynalnej. W takiej sytuacji rozwinął się purytanizm, którego założenia atakowały pozycję monarchy, co skutkowało ograniczeniem praw jego zwolennikom.
W 1610 roku po śmierci ojca francuski tron objął małoletni Ludwik XIII, a regencję nad nim objęła matka Maria Medycejska, polegająca na jej ulubieńcu Concino Concinim. Króla ożeniono z Anną Austriaczką, córką Filipa III, aby podkreślić pokojowe relacje z Hiszpanią i Habsburgami. W czasie młodzieńczych lat Ludwika XIII nastąpiło osłabienie władzy królewskiej, co sprawiło, że w 1614 roku zostały zwołane Stany Generalne, które jednak rozeszły się bez żadnych uchwał. Kiedy od 1617 roku władca zaczął sprawować samodzielne rządy, musiał mierzyć się z lekceważeniem ze strony matki i Conciniego. W 1624 roku rządy w kraju powierzono Armando du Plessis, kardynałowi Richelieu. Udało mu się umocnić władzę królewską. Opierał potęgę państwa na koncepcji racji stanu, stosował politykę obsadzania stanowisk osobami lojalnymi wobec niego. Kardynał Richelieu ograniczył rolę hugenotów, pozbawiając ich niezależności politycznej, następnie zostali pokonani w czasie oblężenia twierdzy La Rochelle w 1627 roku. Otrzymali jednak wolność wyznaniową na mocy edyktu łaski z 1629 roku. Później kardynał zabrał się za ograniczenie pozycji arystokracji, a także doprowadził do odebrania władzy radzie królewskiej, a na jej miejsce został powołany rząd złożony z ministrów. Zostały ograniczone uprawnienia samorządów miejskich oraz urząd intendentów został zreformowany. Rządy Richelieu oceniane były negatywnie ze strony historyków społecznych, takich jak Jan Baszkiewicz, ze względu na ciężary wojenne.
W 1642 roku zmarł kardynał Richelieu, a rok później Ludwik XIII. Pierwszym ministrem został kardynał Jules Mazarin, a na tronie zasiadł zaledwie kilku letni Ludwik XIV, syn zmarłego władcy. Regencję nad własnym potomkiem sprawowała Anna Austriaczka. Trudna sytuacja wewnętrzna kraju była spowodowana chęcią odzyskania odebranych praw arystokracji oraz hugenotów, a także ograniczenie obowiązków chłopów wobec państwa. Dlatego już w 1643 roku wybuchło powstanie chłopskie z powodu nałożenia nowych podatków, które miały opłacić udział kraju w wojnie trzydziestoletniej. Następnie w latach 1648-1649 doszło do wystąpienia parlamentu paryskiego (sąd rejestrujący edykty królewskie), który domagał się zatwierdzenia nowych podatków przez parlament, czy zakazu aresztowania bez wyroku sądu, a także zniesienie urzędu intendentów. Zgromadzeniu sprzeciwiał się kardynał Mazarin. W latach 1649-1653 doszło do wybuchu fronda książąt, czyli buntu arystokracji przeciwko monarchii absolutnej, na czele którego stanął książę Kondeusz. Przekształciło się to w wojnę domową.
Od 1661 roku król Ludwik XIV osobiście sprawował rządy w kraju. Zreorganizował państwo poprzez likwidację urzędu pierwszego ministra, za politykę zagraniczną była odpowiedzialna Wysoka Rada. Władca podzielił administrację na centralną oraz lokalną, rady miały pełnić funkcję ministerstw, utworzył urzędy centralne takie jak kanclerz, kontroler generalny oraz sekretarz stanu, odebrał parlamentowi paryskiemu prawo remonstracji oraz zniósł edykt nantejski. Wprowadzono cenzurę. Konflikt króla z parlamentem doprowadził do pozbawienia go praw, a w 1655 roku podczas lit de justice władca powiedział ,,państwo to ja”, co było równoznaczne z odrzuceniem protestów parlamentu.
Kontrolerem finansów został w 1665 roku Jean-Baptiste Colbert, który przeprowadził liczne reformy gospodarcze. Colbert jako zwolennik polityki merkantylizmu (dobrobyt państwa zależy od ilości posiadanych metali szlachetnych) popierał eksport i starał się ograniczyć import, wprowadzając cła zaporowe, zakazał sprzedaży francuskiego zboża za granicą, zmniejszył przywileje szlachty, a także rozbudował flotę handlową i wojenną. Dzięki niemu przeprowadzono pierwszy spis ludności w 1663 roku, a także doprowadził do utworzenia francuskiej Akademii Nauk. Opracowany został kodeks cywilny.
Celami polityki zagranicznej Ludwika XIV było zajęcie zachodnich obszarów Rzeszy, Niderlandów Południowych i Północnych, czy Hiszpanii, a także wspieranie dynastii Stuartów podczas przejęcia tronu w Anglii. Od 1667 do 1668 roku trwała wojna francusko-hiszpańska (tzw. wojna dewolucyjna) o Niderlandy Południowe. Spór zakończył się podpisaniem pokoju pirenejskiego, na mocy którego Francja otrzymała Artois, część Luksemburga, Flandrii i Katalonii. Następnie w latach 1672-1679 roku rozgrywała się wojna francusko-holenderska, która z czasem przekształciła się w wojnę z koalicją antyfrancuską (Zjednoczone Prowincje Niderlandów, Brandenburgia, Cesarstwo Habsburgów oraz Hiszpania). W czasie trwania tego konfliktu Holandia zawarła sojusz antyfrancuski oraz w 1674 roku podpisała pokój z Anglią. Francja nie dawała rady utrzymać walk na kilku frontach, więc w 1678 roku w Nijmegen zawarła pokój z Holandią i Hiszpanią. Kolejny konflikt zbrojny Francji rozegrał się od 1687 do 1697 roku z Ligą Augsburską. Jedną z przyczyn była prowadzona przez Francję polityka reunionów, czyli przyłączania małych państw niemieckich, które znajdowały się blisko granicy francusko-niemieckiej do Francji. W czasie wojny Francja zniszczyła Palatynat Reński. Konflikt zakończył zawarty dopiero w 1697 roku pokój w Riswijk, na mocy którego Ludwik XIV zrzekł się Luksemburga, Lotaryngii oraz podpisał z Holandią traktat handlowy, a także uznał za władcę Anglii Wilhelma III.
W Anglii po śmierci Elżbiety I rządy pokojowo przejął w 1603 roku król Szkocji Jakub VI, jako angielski władca Jakub I, dzięki temu doszło do powstania unii personalnej Anglii i Szkocji. Władca był zwolennikiem rządów absolutnych. Szybko zraził do siebie szlachtę i mieszczaństwo, chcąc opierać się na arystokracji. Chciał ograniczyć wpływy parlamentu. Izba Gmin przekształciła się w ośrodek opozycji antykrólewskiej, ze względu na opanowanie jej przez purytanów. W 1605 roku miało miejsce zawiązanie spisku prochowego, które przewidywało wysadzenie parlamentu wraz z królem i elitą. Jakub I zmarł w 1625 roku, a władzę w kraju objął jego syn Karol I Stuart. Władca nie doprowadzał do reform, których oczekiwało społeczeństwo, prowadził kosztowną politykę zagraniczną. Podczas zwołania nowego parlamentu w 1628 roku posłowie pod przywództwem Johna Eliota złożyli petycję o prawach, w której żądali nienakładania podatków bez zgody parlamentu, respektowania praw parlamentu czy zniesienia sądów wojennych. W 1637 roku wybuchło powstanie w Szkocji, spowodowane próbą narzucenia w kraju anglikanizmu i konfiskatom majątków ziemskich. Trzy lata później król zwołał parlament, aby uchwalić podatki. Posłowie podjęli tajne porozumienia pokojowe ze Szkotami i odrzucili postulaty króla, który to zgromadzenie rozwiązał. Stąd nazwa tzw. Parlamentu Krótkiego. W tym samym roku władca ponownie zwołał parlament, który został nazwany Długim Parlamentem. Obradował on w latach 1640-1653, uchwalając w tym czasie Wielką Remonstrację, w której chciano zniesienia sądów specjalnych, czy kontroli parlamentu nad finansami i podatkami. Karol I był temu przeciwny. Po próbie podjęcia zamachu, król uciekł do Szkocji, rozpoczynają wojnę domową w Anglii w 1642 roku. Cytując słowa George Trevelyana “Odmowa jakiejkolwiek legalnej działalności ruchowi, który wywierał wtedy największy wpływ na ludność świecką, a szczególnie na parlament, oznaczała wzniecenie wojny domowej”.
W czasie wojny domowej zwalczały się obozy: królewski, czyli armia “kawalerów” – stara szlachta rodowa i właściciele ziemscy oraz opozycja, która składała się z “okrągłogłowych”, którymi byli zwolennicy purytanizmu na czele z Oliwerem Cromwellem. Jak zwraca uwagę Christopher Hill “Cromwell był głęboko wierzącym purytaninem widzącym w sobie narzędzie realizujące boskie cele, kierowany bożą Opatrznością”. W 1645 roku podczas bitwy pod Naseby zwyciężyła opozycja, zdobywając Oxford, król uciekł do Szkocji. Następnie udało im się zająć Londyn. Nowy parlament zmienił nazwę w Parlament Kadłubowy, który oskarżył króla o zdradę stanu, następnie w styczniu 1649 roku został skazany na śmierć przez ścięcie. Po tych wydarzeniach 9 lutego 1649 roku Anglia została ogłoszona republiką.
Oliver Cromwell w 1653 roku mianował się władcą Anglii – lordem protektorem, jednocześnie rozwiązując Parlament Kadłubowy. Kraj republikański został przekształcony w dyktaturę wojskową. Parlament składał się gównie z burżuazji i nowej szlachty. Cromwell karał buntowników z Irlandii i Szkocji, w których nie uznano republiki. W 1651 roku parlament uchwalił Akty nawigacyjne, które obejmowały zakaz handlu cudzoziemców z koloniami angielskimi bez zezwolenia oraz zakaz wwozu towarów kolonialnych na obcych statkach.
Oliver Cromwell zmarł w 1658 roku. Mieszczaństwo i społeczeństwo gentry popierali restaurację monarchii, tak więc w 1660 roku nowym królem Anglii został Karol II Stuart. Co istotne, za czasów jego panowania w parlamencie doszło do powstania dwóch oddzielnych frakcji: torysi (dziedziczność i nienaruszalność władzy królewskiej) oraz wigowie (uznawali możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi). W 1679 roku uchwalony został Habeas Corpus Act – ustawa, która gwarantowała zakaz aresztowania bez nakazu sądowego, czy prawo do zapoznania się z zarzutami przez aresztowanego. Król zmarł w 1685 roku, a na tronie zasiadł jego brat Jakub II. Władca nie liczył się z parlamentem, trzy lata późnej w 1688 roku podczas trwania “bezkrwawej rewolucji” Jakub II abdykował, a tron został ofiarowany namiestnikowi Republiki Zjednoczonych Prowincji Wilhelmowi III Orańskiemu oraz jego żonie Marii Stuart. Nowy władca w 1689 roku uchwalił Bill of Rights. Ustawę o prawach, która potwierdziła, że Anglia stała się monarchią parlamentarną, w której regularnie miał być zwoływany parlament mający prawo uchwalać podatki, decydować o polityce i ustanawiał nowe prawa. W 1707 roku Anglia i Szkocja zawarły unię realną utworzyły Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii.
Na przykładzie Francji i Anglii możemy zauważyć procesy ewolucji ustrojów, które miały miejsce w tym samym okresie, ale wyznaczyły krajom różne formy rządzenia państwem. Rozpoczynając od rządów absolutnych w obu krajach, kiedy we Francji miała miejsce fronda parlamentarna oraz fronda książąt, w Anglii rozgrywała się rewolucja angielska. Dla kraju wyspiarskiego wydarzenia te doprowadziły do powstania monarchii parlamentarnej, w której król nie mógł ustanawiać praw bez zgody parlamentu, natomiast w kraju Burbonów nastał szczyt rozwoju i świetności absolutyzmu, który trwał aż do wybuchu rewolucji francuskiej w 1789 roku.
Literatura:
Baszkiewicz Jan, Henryk IV Wielki, Warszawa 1995.
Bluche Francois, Richelieu, Warszawa 2007.
Coward Barry, Gaunt Peter, Stuartowie. Anglia 1603-1714, Kraków 2023.
Górski Grzegorz, Historia ustrojów państw, Toruń 2001.
Mikulski Krzysztof, Wijaczka Jacek, Historia powszechna XVI – XVIII, Warszaw 2020.
Miller John, Stuartowie. Królowie Anglii i Szkocji, Warszawa 2008.
