9 grudnia 1922 roku w II Rzeczypospolitej odbyły się pierwsze wybory prezydenckie, które miały decydujące znaczenie dla młodego państwa. Wybory te były przeprowadzone przez Zgromadzenie Narodowe – połączony Sejm i Senat – zgodnie z obowiązującą wówczas konstytucją (konstytucja marcowa, 1921). Atmosfera polityczna w kraju była wówczas bardzo napięta, a scenę polityczną kształtowały ostre spory między prawicą, lewicą i licznymi mniejszościami narodowymi. Wynik wyborów okazał się nie tylko zaskakujący, ale także tragiczny w skutkach, przyczyniając się do głębokiego kryzysu politycznego.
Proces wyborczy
Zgromadzenie Narodowe zebrało się w godzinach popołudniowych, a pierwsze głosowanie odbyło się o 14:10. Wzięło w nim udział 541 głosujących, jednak żaden z kandydatów nie zdobył wymaganej większości głosów, więc konieczne było przeprowadzenie kolejnych tur. W drugim głosowaniu, o 15:30, oddano 543 głosy, z czego 4 były nieważne, co spowodowało odpadnięcie z wyścigu Ignacego Daszyńskiego, lidera lewicy i byłego premiera.
Trzecia tura odbyła się o 16:50, a z rywalizacji odpadł Jan Baudouin de Courtenay, który nie zamierzał pierwotnie ubiegać się o prezydenturę, ale wziął udział w procedurze. Następnie, w czwartej turze o 17:45, ze zmagań odpadł Stanisław Wojciechowski, kandydat PSL „Piast”, co oznaczało, że w ostatniej, piątej turze, która odbyła się o 19:15, pozostało tylko dwóch kandydatów: Gabriel Narutowicz i Maurycy Zamoyski.
Zwycięstwo Gabriela Narutowicza
W finałowej turze oddano 516 ważnych głosów, a 25 było nieważnych. Gabriel Narutowicz, który cieszył się poparciem lewicy i mniejszości narodowych, uzyskał 289 głosów, co zapewniło mu zwycięstwo. Maurycy Zamoyski, przedstawiciel prawicy i arystokracji, zdobył 227 głosów. Kluczową rolę w zwycięstwie Narutowicza odegrała nieformalna koalicja mniejszości narodowych: Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), PSL „Piast” oraz PSL „Wyzwolenie”. Jego wybór wywołał jednak ogromne kontrowersje, szczególnie w środowiskach prawicowych, które sprzeciwiały się prezydentowi wspieranemu przez mniejszości narodowe.
Tragiczne następstwa
Gabriel Narutowicz objął urząd w wyjątkowo burzliwym okresie, a jego wybór wywołał gwałtowne protesty, szczególnie w Warszawie. Skrajnie nacjonalistyczna prasa i politycy prawicy publicznie krytykowali nowego prezydenta. Narastająca atmosfera napięcia doprowadziła do tragicznego finału. Zaledwie tydzień po objęciu urzędu, 16 grudnia 1922 roku, Gabriel Narutowicz został zastrzelony przez nacjonalistę Eligiusza Niewiadomskiego. Było to pierwsze polityczne zabójstwo w historii II Rzeczypospolitej, które wstrząsnęło krajem.
Szybkie wybory nowego prezydenta
Po zamachu na Narutowicza obowiązki głowy państwa tymczasowo przejął marszałek Sejmu Maciej Rataj. W obliczu chaosu politycznego i niestabilności wewnętrznej Rataj musiał jak najszybciej ogłosić nowe wybory prezydenckie, które odbyły się już 20 grudnia 1922 roku, zaledwie 11 dni po tragicznej śmierci Narutowicza.
W nowych wyborach zmierzyło się dwóch kandydatów: Stanisław Wojciechowski, który reprezentował lewicę, oraz Kazimierz Morawski, popierany przez partie prawicowe. Dzięki wsparciu PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie”, Narodowej Partii Robotniczej (NPR), Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) oraz posłów mniejszości narodowych Stanisław Wojciechowski zwyciężył i został nowym prezydentem. Jeszcze tego samego dnia, tuż po ogłoszeniu wyników, Wojciechowski został zaprzysiężony.
Znaczenie pierwszych wyborów
Wybory prezydenckie w grudniu 1922 roku miały ogromne znaczenie dla młodej II Rzeczypospolitej. Pokazały one, jak zróżnicowana i podzielona była scena polityczna kraju, a także jak duże emocje i kontrowersje mogły wywoływać decyzje polityczne. Tragiczne wydarzenia związane z zamachem na Gabriela Narutowicza unaoczniły również, jak silne były wówczas antagonizmy narodowe i polityczne, co miało istotny wpływ na dalszy rozwój II RP. Wybór Stanisława Wojciechowskiego na prezydenta zdołał na chwilę ustabilizować sytuację polityczną, jednak wyzwania stojące przed państwem pozostawały ogromne.
