Analizując historię Polski możemy stwierdzić, że w kontekście kształtowania się narodu polskiego oraz polskiej państwowości XIX wiek był okresem przełomowym. W omawianym czasie sytuacja polityczna Polski była zła, a jej przyszłość malowała się w ciemnych barwach, czego dowodem był upadek I Rzeczypospolitej w końcu wieku XVIII. W wyniku trzech rozbiorów Polski doszło do rozerwania istniejących od stuleci powiązań gospodarczych, społecznych oraz kulturalnych. Terytorium Polski znalazło się pod panowaniem trzech obcych mocarstw. W zaistniałej sytuacji walka o utrzymanie chociażby najmniejszej cząstki jedności czy stabilności narodu była wyjątkowo trudna. Niemniej jednak z pewnością sprzyjała jej trwająca rewolucja przemysłowa, czyli proces zmian technologicznych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych, która na ziemie polskie dotarła w 1850 roku. Zjawisko to stało się źródłem wielu innych zmian oraz procesów, które z czasem dla Polaków okazały się nieocenione w walce o kraj. Mowa tu przede wszystkim o urbanizacji, czyli procesie charakteryzującym się rozwojem miast, oraz industrializacji polegającej na szybkim rozwoju gospodarki. Patrząc na fakt, że jeszcze w początkach wieku XIX od 80 do 85% ludności mieszkała na wsi i w głównej mierze zajmowała się rolnictwem, a u progu XX wieku w Królestwie 37% ludności przypadało na miasta, zmiana ta stanowiła przełom w społeczeństwie, gospodarce czy – mówiąc ogólniej – codziennym życiu Polaków. Należy jednak nakreślić, że zmiany te nie zachodziły w jednakowy sposób na całym obszarze ziem polskich, wszystko zależało od sytuacji gospodarczej i przemysłowej danego zaborcy. Mimo tego, na obszarach Polski ukształtowały się ośrodki miejskie mające szczególne znaczenie zarówno dla sprawy polskiej, jak i samych Polaków.
Jednym z przodujących miast na ziemiach polskich w XIX wieku była stolica Królestwa Polskiego, czyli Warszawa. W celu dokładnego przybliżenia roli i znaczenia tego miasta na przełomie XIX i XX wieku należy nakreślić jego wcześniejsze dzieje. Już za czasów Księstwa Warszawskiego miasto to odzyskało pozycję centrum politycznego, ale dopiero w okresie Królestwa Polskiego nastąpił jego szybki rozwój gospodarczy. Przemysł warszawski przeżywał wówczas okres szybkiego postępu, dowodzi o tym ilość pracowników zatrudnionych w warszawskich manufakturach i fabrykach, która w 1827 roku wynosiła ok. 22300 osób. Warszawa stawała się jednym z głównych ośrodków gospodarczych. Funkcjonowały wtedy liczne browary, papiernie, gorzelnie czy młyny. Postępował przemysł metalowy, który reprezentowały: fabryka maszyn rolniczych i narzędzi braci Evans oraz rządowa fabryka machin na Solcu produkująca maszyny parowe, narzędzia i wyroby z lanego żelaza i mosiądzu. Prężnie rozwijał się również przemysł tekstylny. W Warszawie istniała fabryka sukna założona przez bankiera Samuela Fraenkla, która w ówczesnym czasie była największym zakładem przemysłowym na ziemiach polskich. Ponadto w stolicy działały jeszcze fabryki wyrobów bawełnianych, jedwabnych, tkalnie perkalu i przędzalnie. W związku z dużym wzrostem liczby ludności w mieście, która wtedy wynosiła ok. 140 tysięcy, rozwinęło się także budownictwo, które w dobie zachodzących przemian było niezwykle istotne. Władze miejskie prowadziły poważne inwestycje, które obejmowały m.in. powstawanie nowych szpitali, gmachów szkolnych, koszar czy urzędów. Duży rozwój nastąpił również w komunikacji, w latach 1844-1848 roku został zbudowany pierwszy ważny odcinek Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, od Warszawy do granicy z zaborem austriackim. Powoływano do życia także nowe instytucje, które miały stanowić kolejny czynnik rozwoju miasta, mowa przede wszystkim o Towarzystwie Kredytowym Ziemskim, gdzie poprzez udzielanie pożyczek miało ono pomóc ziemiaństwu w modernizacji gospodarki rolnej. O przyszłym znaczeniu stolicy zadecydowała również działalność pojedynczych jednostek, szczególną rolę w procesie industrializacji Królestwa Polskiego, a co za tym idzie, również Warszawy, odegrał książę Franciszek Ksawery Drucki – Lubecki, który poprzez wynegocjowanie obniżenia stawek celnych w handlu między Rosją a Królestwem otworzył polskim producentom możliwość eksportu na olbrzymi rosyjski rynek. Wszystkie czynniki wymienione powyżej sprawiły, że Warszawa już w połowie XIX wieku stawała się silnym ośrodkiem przemysłowym, co też niejako ,,naznaczyło” charakter miasta na przełomie wieków. W drugiej połowie XIX wieku w warszawskim przemyśle zaszły istotne zmiany, Warszawa, w której dominował przemysł spożywczy i tekstylny, stała się jednym z najważniejszych okręgów przemysłu metalowego. Zaczęły tam powstawać nowoczesne zakłady metalurgiczne oraz wytwórnie maszyn, narzędzi, instalacji i konstrukcji. W stolicy produkowano również narzędzia i maszyny rolnicze, maszyny parowe, urządzenia dla przemysłu rolno-przetwórczego i drzewnego oraz wagony kolejowe na potrzeby szybko rozwijającej się kolei w Rosji. Istotę rozwoju tego sektora potwierdzają liczby: warszawskie fabryki w 1913 roku zatrudniały 66191 robotników, gdzie dla porównania, w 1863 roku zatrudnionych było 5831 osób. Tak więc, mimo iż charakter przemysłu dominującego w Warszawie zmieniał się, możemy jednoznacznie stwierdzić, że to on w tamtym okresie ją charakteryzował. W dodatku fakt, że rozwój nowoczesnego przemysłu metalurgicznego w omawianym mieście zdegradował gospodarczą rolę wytwórni Zagłębia Staropolskiego, tylko podkreśla jej rolę i znaczenie. W ten sposób zmiany zachodzące przez cały XIX wiek pozwoliły stolicy Kongresówki przeistoczyć się w jeden z najważniejszych ośrodków przemysłowych ziem polskich na przełomie XIX i XX wieku.
W obrębie Królestwa Polskiego znajdował się również drugi, niezwykle znaczący ośrodek miejski na ziemiach polskich. Mowa oczywiście o Łodzi, którą z czasem zaczęto nazywać ,,polskim Manchesterem” ze względu na pełnienie przez nią roli centrum przemysłu włókienniczego. Łódź zarówno przed XIX wiekiem, jak i w jego początkach, nie była miastem ludnym. W 1793 roku, kiedy to trafiła do zaboru pruskiego, liczebność miasta wynosiła ok. 250 osób, a jej obszar zajmował niewielką powierzchnię. Z tego względu władze pruskie rozważały odebranie miejscowości praw miejskich i przekształcenie jej ponownie w wieś, planów tych jednak nie wprowadzono w życie. W 1815 roku Łódź wcielono do Królestwa Polskiego należącego do zaboru rosyjskiego. Istotną zmianę w charakterze miasta wprowadziła decyzja z 1820 roku o przyłączeniu Łodzi do grona osad przemysłowych kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego i przeznaczenie jej roli jako ośrodka tkackiego i sukienniczego. W tym miejscu warto wspomnieć o inicjatorze tego pomysłu, którym był ówczesny prezes komisji województwa mazowieckiego – Rajmund Rembieliński. To między innym dzięki niemu Łódź wkroczyła na drogę rozwoju ,,Łodzi przemysłowej”. Do miasta zaczęli przybywać nowi rzemieślnicy różnych specjalności włókienniczych, a od roku do 1823 do połowy XIX wieku do miasta przybywali również niemieckojęzyczni tkacze. Naturalnie spowodowało to wzrost liczby ludności, w 1815 roku miasto liczyło zaledwie ok. 331 osób, natomiast w połowie wieku XIX liczba ta wzrosła do ok. 15764. Tak ukształtowany fundament miasta pozwolił na powstawanie pierwszych pracowni włókienniczych. Działały wtedy przede wszystkim przędzalnie bawełny oraz fabryki tkanin bawełnianych (m.in. Geyera). Na swobodny rozwój przemysłu w mieście wpłynęło również otwarcie rynku rosyjskiego dla polskiej produkcji przemysłowej, a przede wszystkim włókienniczej. W pierwszej połowie XIX wieku Łódź była więc najszybciej rozwijającym się miastem Królestwa Polskiego, nastawionym głównie na produkcję włókienniczą, co przesądziło o jej roli na przełomie XIX i XX wieku. W drugiej połowie XIX wieku okres dobrej koniunktury napędził rozwój rynku wewnętrznego, w 1865 roku otwarto linię kolejową fabryczno-łódzką. Po uwłaszczeniu chłopstwa wzrósł napływ taniej siły roboczej oraz ponownie otworzono eksport po zniesieniu przez Rosję granicy celnej pomiędzy tzw. ziemiami zabranymi a Kongresówką. Wszystkie te czynniki wpłynęły na dalszy rozwój przemysłu włókienniczego, z którego później słynęła Łódź. Do przędzalń bawełny wkroczyła mechanizacja, która przyczyniła się do wzrostu wartości produkcji tego sektora o 320%. Jednakże o nowoczesnym zmechanizowanym przemyśle tkackim w Królestwie Polskim możemy mówić dopiero w latach osiemdziesiątych XIX wieku, jak pisze polski historyk Jerzy Zdrada: ,,Wtedy też wielki rozwój ,,Łódzkiej bawełny”, owej ziemi obiecanej określił oblicze ,,Miasta Łodzi”, które zdystansowało inne ośrodki”. Po bawełnie i wełnie rozwinęła się również produkcja tkanin dzianych i jedwabnych, powstały fabryki dywanów, pluszów, tkanin dekoracyjnych, tiulów, firanek i wielu innych asortymentów tkackiej galanterii codziennego użytku. Warto także nakreślić, że łódzkie fabryki nie produkowały tylko na rynek wewnętrzny, ale również na zewnętrzny. Co więcej ,,Łódzka bawełna” produkowała głównie na rynki rosyjskie i azjatyckie. W pewnym momencie, przez obawę rosyjskich przedsiębiorców, którzy skłonili władze carskie do podniesienia taryf celnych na bawełnę i opłat kolejowych, mówiono o ,,walce Łodzi z Moskwą”. Jednoznacznie dowodzi to, że w tamtym okresie miasto to pełniło funkcję ośrodka przemysłu włókienniczego o bardzo dużym znaczeniu, zarówno dla przemysłu, jak i gospodarki na ziemiach polskich.
Równie znaczącym ośrodkiem miejskim co Warszawa i Łódź był Kraków. W latach od 1815 do 1846 miasto to było piątym co do wielkości na ziemiach Rzeczypospolitej pod zaborami. W 1815 roku liczył ok. 23389 mieszkańców, a w 1844 roku liczba jego mieszkańców wynosiła już 42990. Wynika z tego, że liczba ludności Krakowa rosła szybko, jednakże warto zaznaczyć, że nie było to spowodowane rozwojem gospodarczym, a jedynie niskimi kosztami utrzymania, które przyciągały mieszkańców z Galicji i Królestwa Polskiego. Duży odsetek osadników stanowili Żydzi, w latach 1815-1844 w Krakowie ludność żydowska wzrosła z 4866 do 13080 osób i stanowiła ponad 30% ogółu mieszkańców miasta. Tak jak i Warszawa czy Łódź, Kraków stopniowo się rozwijał. W 1816 roku podjęte zostały prace nad jego przebudową. Kontynuowano, zapoczątkowane przez Austriaków wyburzanie zrujnowanych budowli, rozpoczęte zostały prace restauracyjne na Wawelu (1830 rok) i w Sukiennicach. Instalowano kanalizację miejską i oświetlenie, na większą skalę brukowano drogi i ulice oraz przebudowywano stare pałace i kamienice. Jednakże w kontekście gospodarczym Galicja, a co za tym idzie również Kraków, skazana była na biedę, ze względu na stale utrzymujący się rolniczy charakter tego sektora. W czasie gdy na terenach Królestwa Polskiego, Śląska i Moraw nastąpił dynamiczny rozwój manufaktur, a później maszynowego przemysłu fabrycznego, w Galicji trwała stagnacja, tak jakby od końca XVIII wieku nic się w gospodarce nie zmieniło. Z pewnością na lepszym poziomie od wspomnianej gospodarki stał handel tranzytowy. Położenie Krakowa między Królestwem Polskim, Prusami i Austrią na przecięciu tradycyjnych szlaków handlowych i nad Wisłą wykorzystywaną jako droga wodna, stwarzało dogodne warunki dla jego rozwoju. Ważnym aspektem charakteryzującym XIX-wieczny Kraków była również rozwinięta oświata. Miasto to, mimo politycznych ograniczeń, było jednym z większych ośrodków edukacji i nauki o charakterze ogólnonarodowym na ziemiach polskich. W 1845 roku w samym Krakowie działało 11 szkół miejskich i 3 klasztorne, w których uczyło się 1032 chłopców i dziewcząt. Istniały również dwie szkoły średnie: Liceum Św. Barbary oraz Liceum Św. Anny, gdzie uczyła się także młodzież spoza Krakowa. Z racji dużej liczby mieszkańców pochodzenia żydowskiego na Kazimierzu założono także żydowską szkołę początkową. W samym Krakowie kadra nauczycielska oraz poziom kształcenia stały na dobrym poziomie, znacznie wyższym niż na innych obszarach ziem polskich. Ponadto warto nakreślić, że po 1831 roku Uniwersytet Jagielloński był jedynym polskim uniwersytetem działającym na ziemiach trzech zaborów. Dla Polaków miał więc on wartość nie tylko edukacyjną, ale również symboliczną, stanowił on bowiem zalążek polskości – miejsce, w którym Polacy mogli się jednoczyć i kształcić w duchu Ojczyzny. Na patriotyczny charakter miasta wpłynęły również uroczystości narodowe, zapoczątkowane pogrzebem ks. Józefa Poniatowskiego (22-23.07.1817), a później także Tadeusza Kościuszki (22-23.06.1818) w Katedrze na Wawelu. Kraków więc, w odróżnieniu od Warszawy i Łodzi, nie był miastem o charakterze przemysłowym czy gospodarczym. Dominowała w nim równie istotna oświata, która to w sposób szczególny zadecydowała o późniejszym znaczeniu miasta. Druga połowa XIX wieku przyniosła likwidację Wolnego Miasta Krakowa i przyłączenie go do Galicji, co z początku negatywie wpłynęło na sytuację Krakowa. Miasto to bowiem znalazło się w najbardziej zacofanym gospodarczo, społecznie i ekonomicznie kraju monarchii austriackiej. Rozwój gospodarczy w głównej mierze hamowała dyskryminacja polityczna rządu wiedeńskiego, którego priorytetem były potrzeby Austriaków i Czechów. Galicja więc traktowana była jako miejsce pozyskiwania taniej siły roboczej oraz jako rynek zbytu dla towarów z lepiej rozwiniętych prowincji. Sytuacja zmieniła się wraz z głębokimi przemianami politycznymi w Austrii w latach sześćdziesiątych XX wieku. Wojna z Włochami w (1859) oraz utrata Wenecji (1866) zmusiły polityków monarchii do radykalnych zmian w ustroju politycznym państwa. Jednym ze skutków tych działań było nadanie Galicji w 1867 roku autonomii, co dla mieszkańców tego obszaru było niespodziewaną szansą nowoczesnego rozwoju. Istotę tych zmian podkreśla ówczesna sytuacja w zaborze rosyjskim, gdzie po klęsce powstania styczniowego w 1863 roku nastąpił okres represji popowstaniowych, rusyfikacji i eksterminacji. Taki bieg wydarzeń de facto wymusił przeniesienie się ciężaru polskiego życia narodowego właśnie do Galicji, cieszącej się wówczas dużymi swobodami. Faktem jest to, że sytuacja ta otworzyła drogę do rozwoju cywilizacyjnego tych terenów, ale nie należy zapominać o gospodarce, która nadal pozostawała w tyle. Naturalnie autonomia przyczyniła się również do zmiany statusu samego Krakowa, gdyż ten stał się jednym z najważniejszych ośrodków życia społeczno-politycznego w całej Galicji. W tym momencie możemy zadać sobie pytanie: dlaczego wspomniana autonomia tylko przyczyniła się, a nie spowodowała wzrostu, znaczenia Krakowa? Odpowiedź na to pytanie leży w historii Polski, bowiem Kraków jako stolica z czasów świetności państwa, a co za tym idzie, skarbnica wielu narodowych pamiątek, stał się symbolem polskości. Czynnikiem, który również wywarł duży wpływ na znaczenie Krakowa, było odzyskanie samorządu miejskiego w 1866 roku. Potrzeby i postulaty mieszkańców mogły być reprezentowane przez specjalnie powołany do tego organ, co umożliwiło rozpoczęcie inwestycji, których celem było unowocześnienie miasta. Otwarcie można więc rzec, że administracja gminy była o wiele bardziej rozwinięta od administracji krajowej, co świadczy o wejściu Krakowa na nową drogę rozwoju. Splot wszystkich kwestii wymienionych powyżej był iskrą dla rewolucji cywilizacyjnej Krakowa, która dzięki przynależności do liberalnie rządzonej monarchii austro-węgierskiej, mogła w ogóle zaistnieć. W zakresie oświaty również możemy zauważyć korzystne zmiany. Przeprowadzona w tamtym okresie reforma szkolnictwa pozwoliła na udoskonalenie, i tak już sprawnego, systemu szkolnictwa. Co więcej, młodzież przybywająca do Krakowa w celu kształcenia automatycznie tworzyła zapotrzebowanie na dodatkowe usługi. W ten sposób miasto to z czasem przekształcało się w tętniący życiem ośrodek kultury, edukacji i religijności Polaków, co w okresie niewoli politycznej kraju, przybierało jeszcze więcej na znaczeniu. Tak więc na przełomie XIX i XX wieku Kraków pełnił funkcję duchowej stolicy na ziemiach polskich, która, bez najmniejszych wątpliwości, miała ogromne znaczenie dla Polaków.
Reasumując, nie ulega wątpliwości to, że każdy ośrodek miejski pełnił pewną funkcję, czy to dla szeroko pojętej zbiorowości, czy też dla jednostki. Niemniej jednak na tle wszystkich, można wyróżnić te, które odznaczają się w sposób szczególny, a co za tym idzie, są funkcjonalne dla ogółu. W XIX wieku Warszawa, Łódź oraz Kraków w największym stopniu zdołały przekształcić się w nowoczesne organizmy urbanistyczne, dzięki czemu na przełomie wieków odgrywały najistotniejszą rolę. Warszawa oraz Łódź stały się silnie uprzemysłowionymi terenami, których produkcja przekładała się na rozwój innych sektorów gospodarki. Kraków natomiast stał się kulturalnym centrum z najlepiej rozwiniętą oświatą na ziemiach polskich, co w czasach niewoli politycznej kraju niezwykle krzepiło rodaków i pozwalało pielęgnować wartości narodowe. Z pewnością współpraca tych trzech ośrodków w znacznej mierzę, przyczyniła się do odzyskania upragnionej niepodległości 11 listopada 1918 roku.
Bibliografia:
1. Zdrada J. ,Historia Polski 1795-1914, Warszawa 2015
2. Żywczyński M., Historia Powszechna 1789-1870, Warszawa 1999
3. Czubaty J., Szlanta P., Historia 3, Warszawa 2021
4. Choińska-Mika J., Zielińska K., Szlanta P., Historia 2, Warszawa 2020
5. https://pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Strona_główna
