Po II rozbiorze Polski w 1793 roku, zawiązało się sprzysiężenie patriotów, które nie godziło się na utratę terytoriów na rzecz Prus i Rosji. Zaczęto przygotowania do powstania.
Na początku 1794 roku, na żądanie carycy Katarzyny II, armia polska została zredukowana. Rosja toczyła wojnę z Turcją i potrzebowała swoich wojsk na południu, co uniemożliwiało jej pełną kontrolę nad Polską w przypadku buntu. Generał Antoni Madaliński odmówił podporządkowania się decyzji o redukcji wojska. Na czele swojego oddziału kawalerii wyruszył z Ostrołęki w stronę Krakowa. Rosyjskie wojska pod dowództwem generała Adriana Denisowa ruszyły w pościg za Madalińskim. W tym czasie Kościuszko ruszył z Krakowa, zamierzając przedrzeć się do Warszawy i rozpalić ogólnonarodowy zryw. Pod Racławicami natknął się jednak na rosyjskie wojska dowodzone przez generała Aleksandra Tormasowa i zdecydował się na otwartą bitwę.
źródło|: https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa_pod_Rac%C5%82awicami
Przebieg bitwy
Bitwa rozpoczęła się 4 kwietnia 1794 roku. Wojska rosyjskie rozlokowane były na wzgórzu, z którego miały dogodne pole widzenia. Do Kościuszki dołączyli generałowie Józef Zajączek oraz Antoni Madaliński. Polacy rozpoczęli ostrzał artyleryjski od strony Janowiczek. W odpowiedzi oddział rosyjskiej kawalerii i piechoty zaatakował flankę wojsk polskich, lecz dzięki zdecydowanej postawie Zajączka atak został odparty.
W kulminacyjnym momencie bitwy Kościuszko wprowadził do walki kosynierów – chłopów uzbrojonych w kosy bojowe. Ich odwaga i zapał przesądziły o losach starcia. Szczególnie wsławił się Wojciech Bartosz z Rzędowic, który zdobył rosyjską armatę. W uznaniu zasług Kościuszko nadał mu nazwisko Głowacki oraz przyznał dziedziczną własność uprawianej ziemi.
Kosynierzy, choć nieuzbrojeni w broń palną, przewyższali przeciwnika w walce wręcz. Kosa, przerobiona na broń, była skuteczniejsza od bagnetów na muszkietach. Ich natarcie doprowadziło do rozbicia szyków rosyjskich i zmusiło Tormasowa do odwrotu.
Oddziały Denisowa nadeszły zbyt późno, by wznowić bitwę. Ich przybycie jednak uniemożliwiło Kościuszce marsz na Warszawę i zmusiło go do odwrotu do Krakowa.
Skutki i znaczenie
Ponad miesiąc po bitwie, 7 maja 1794 roku, Kościuszko ogłosił Uniwersał Połaniecki, który przyznawał chłopom prawo do opuszczenia wsi po wykonaniu obowiązków wobec pana oraz zapewniał im nieusuwalność z użytkowanej ziemi. Dokument ten miał zachęcić chłopów do udziału w powstaniu.
Bitwa pod Racławicami była pierwszym starciem zbrojnym insurekcji kościuszkowskiej i jednocześnie jej największym sukcesem. Zyskała wymiar symboliczny – przedstawiana na licznych obrazach, z których najbardziej znana jest Panorama Racławicka, dziś eksponowana we Wrocławiu.
Była to jedyna wygrana bitwa powstania kościuszkowskiego. Choć Uniwersał Połaniecki miał na celu włączenie chłopów do walki o niepodległość, ich rzeczywisty udział w powstaniu pozostał ograniczony – brak zaufania do szlachty, zależność od dziedziców i obawa przed represjami skutecznie powstrzymywały wieś od masowego zrywu. Niemniej jednak symboliczne włączenie chłopów do sprawy narodowej stało się ważnym krokiem w dziejach polskiego społeczeństwa. Bitwa pod Racławicami zaczęła być postrzegana jako dowód, że wspólny wysiłek różnych warstw społecznych może przynieść nadzieję na odzyskanie wolności.
