Ruch egzekucyjny był ruchem politycznym, którego początki sięgają czasów panowania ostatnich Jagiellonów, a mianowicie odpowiadają XV-XVI w. Początki ruchu egzekucyjnego można dopatrywać w sejmach w Toruniu i Bydgoszczy w 1520 roku. Przyjmowany początek przypada na pierwszą połowę XVI w. Egzekucja dóbr opierała się na przeprowadzeniu reform w zakresie sądownictwa, skarbowości oraz wojska, jego celem było umocnienie państwa oraz ograniczenie wpływów możnowładztwa, duchowieństwa, a także króla. Omawiając zagadnienie, jakim jest ruchu egzekucyjny, należy również dodać, że został on zainicjowany przez średnią szlachtę, która chciała uzyskać duży wpływ na politykę oraz domagała się wykonywania praw.
Przywilej piotrkowski był kolejnym ważnym statutem, który wprowadził zakaz kupowania oraz posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan, brak ceł na towary importowe oraz eksportowe, które miałyby być sprowadzane tylko na użytek własny. W 1501 roku zostały wydane przywileje mielnickie, które doprowadziły do ograniczenia władzy królewskiej, ponieważ król miał zacząć pełnić wyłącznie rolę przewodniczącego senatu, natomiast senat sprawował władzę sądowniczą, oznaczało to wprowadzenie nowego ustroju, a mianowicie republiki arystokratycznej. Następnym istotnym wydarzeniem było posiedzenie sejmu radomskiego w 1505 roku, na którym unieważniono przywileje mielnickie oraz uchwalono konstytucję ,,Nihil novi’’. Został potwierdzony następujący skład sejmu – król, senat oraz izba poselska. Czynnikiem, który również wpłynął na ewolucję ruchu egzekucyjnego była elekcja vivente rege w 1529 roku, do której doprowadziła królowa Bona Sforza, dążąc do wybrania Zygmunta Augusta na króla, podczas panowania poprzedniego władcy, Zygmunta Starego. Królowi zostały przedstawione 36 postulaty i domagano się ich realizacji w czasie trwania ,,wojny kokoszej’’, która odbyła się w 1537 roku.
Jednym z postulatów ruchu egzekucyjnego było przestrzeganie inkompatybiliów (zakazu łączenia urzędów). Jego realizacja nie zawsze kończyła się powodzeniem, przykładem tego jest Jan Zamojski – dawny przywódca ruchu, który dopuścił się łączenia urzędów.
Kolejnym postulatem była integracja wszystkich prowincji oraz Korony i Litwy. Zakończył się on powodzeniem w odniesieniu do połączenia Polski z Litwą i utworzenia w 1569 roku unii lubelskiej. Pomysł o utrwaleniu unii popierał Zygmunt August, natomiast odmienne zdanie mieli litewscy możnowładcy, którzy obawiali się egzekucji dóbr, która mogłaby zostać wprowadzona na obszarze Litwy, do której jednak nie doszło.
Ówcześnie problematyczna była również królewszczyzna, a w szczególności stosunek polityczny do niej. Bardzo częstym zjawiskiem była tzw. polityka rozdawnictwa dóbr. Miała ona na celu wpłynąć, a przede wszystkim, pozyskać nowych stronników oraz zjednoczyć oponentów, lecz konsekwencje jej były bardzo znaczące. Na sejmie, który został nazwany pierwszym sejmem egzekucyjnym, 22 listopada 1562 roku uchwalono tzw. kwartę, która opierała się na tym, że czwarta część dochodów z dóbr koronnych, miała zostać przekazana na utrzymanie wojska kwarcianego. Król opierał się na możnowładcach oraz na ich poparciu.
W sytuacji możliwej wojny z Iwanem IV Groźnym doszło do zmiany strony przychylnej królowi. Zostało ogłoszone, że dobra, które zostały oddane po 1504 roku, miały zostać zwrócone. Zostało zakończone rozdawanie dóbr królewskich przez króla.
Aspektem ruchu egzekucyjnego było duchowieństwo oraz jego rola. Szlachta wnosiła dezaprobatę względem przechodzenia dóbr szlacheckich w ręce Kościoła, który w tym czasie był właścicielem ziemskim. Domagano się większego dostępu do Biblii, a także rozpoczęcia opodatkowywania duchowieństwa, aby móc wykorzystać to na zwiększenie obronności kraju. Zmierzano również do utworzenia kościoła narodowego.
Podczas realizacji ruchu egzekucyjnego doszło również do powołania Trybunału Koronnego oraz Trybunału Litewskiego, co skutkowało zmniejszeniem zakresu sądownictwa królewskiego. Ważne wydarzenie miało miejsce 28 stycznia 1573 roku, kiedy to została uchwalona przez sejm konfederacja warszawska. Wiązało się to z zapewnieniem Rzeczypospolitej swobodnego wyznawania wiary, innowiercy oraz katolicy uzyskali równouprawnienie. Polska stała się ,,azylem heretyków”.
Ruch egzekucyjny, a zwłaszcza jego ocena sprawia dużą trudność. Egzekucja dóbr niosła ze sobą dużą ilość postulatów, które dotyczyły np. potwierdzenie wolnej elekcji, przestrzeganie przywilejów szlacheckich, przestrzeganie reguły osiadłości urzędników ziemskich, czy ograniczenie zaniedbywania obowiązków przez urzędników. Nie wszystkie postulaty zostały zrealizowane, nie każdy został dokończony, ale również należy podkreślić, że udana realizacja pozostałych, wpłynęła na poprawę ustroju prawnego Rzeczypospolitej.
