autor: Martyna Pasik
Powstanie styczniowe jako ostatni zryw narodowowyzwoleńczy w XIX wieku zakończony klęską Polaków do dziś budzi skrajne opinie wśród historyków. Powszechnie jednak wiadomo, że mimo porażki powstańców, zryw ten miał znaczący wpływ na kształtowanie się nowoczesnego narodu polskiego. Aby poddać temat głębszej analizie należy jednak najpierw odpowiedzieć na pytania, czym jest nowoczesny naród i kiedy miało miejsce jego kształtowanie na ziemiach polskich. Według definicji encyklopedii PWN, o nowoczesnym narodzie można mówić, gdy świadomość narodowa łączy wszystkie warstwy społeczne. W przypadku narodu polskiego, nie ma ściśle określonych ram czasowych jego powstawania, niemniej jednak za jego zarzewie często przyjmuje się wybuch powstania styczniowego w 1863 roku, a koniec datuje się na rok 1920, w którym to miało miejsce wydarzenie określane mianem “Cudu nad Wisłą”. Mimo iż kryzys po 1864 roku okazał się największy i trwał najdłużej, samej insurekcji poprzedzającej go nie należy oceniać tylko przez pryzmat klęski. Zapoczątkowała ona bowiem przełom w poczuciu wspólnej świadomości narodowej Polaków oraz w samej historii Polski.
Najważniejszym warunkiem wejścia na nowoczesną drogę rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego Polaków była kwestia uwłaszczenia chłopów. Ukaz o uwłaszczeniu włościan w Królestwie Polskim wydany przez cara Aleksandra II Romanowa w marcu 1864 roku wprowadzał pełne uwłaszczenie za odszkodowaniem. Należy jednak podkreślić, że rozporządzenie to było tożsame z manifestem wydanym przez Rząd Narodowy w styczniu 1863 roku. Fakt ten pozwala nam zauważyć, że “dobrodziejstwo” caratu nie było bezinteresowne. Aleksander II poprzez swoje działanie chciał odebrać powstaniu styczniowemu poparcie chłopów, co znacząco wpłynęło na jego pacyfikację. O sytuacji tej trafnie pisał Henryk Kamieński w 1865 roku, który twierdził, że carowi reformą tą “udało się sparaliżować wysiłki patriotów”, a to “być może przedłuży niewolę naszą o pół wieku”. Mimo trafności tych stwierdzeń należy jednak pamiętać, że reforma ta realnie weszła w życie, czego konsekwencjami były szeroko rozumiane zmiany w mentalności najbiedniejszej warstwy społecznej. Pierwszy raz w historii narodu polskiego chłopstwo mogło poczuć tak silną identyfikację z ojczyzną jak szlachta. Jak mówił profesor Jerzy Zdrada, historyk XIX wieku, dekret uwłaszczeniowy Rządu Narodowego był przełomowy dla rozwoju oraz świadomości nowoczesnego narodu polskiego. Uważał on bowiem, że dla najliczniejszej warstwy społecznej dekret ten wraz z własnością ziemi otwierał również drogę do obywatelskości.
Wraz z upadkiem powstania styczniowego swój kres miały idee charakterystyczne dla epoki romantyzmu. Reakcją na przegrane powstanie i załamanie się koncepcji zbrojnej walki o niepodległość był pozytywizm. Ludzie zwątpili w słuszność przedkładania uczuć, intencji i wiary nad rozum, a zaczęli wierzyć w naukę. Głoszono postulat pracy u podstaw, który kładł nacisk na wykształcenie wszystkich grup społecznych, a zwłaszcza tych najniższych. Pozytywistyczne poglądy poważnie wpłynęły na postawę Polaków wobec kwestii odzyskania niepodległości i samej sytuacji w kraju. Przede wszystkim odrzucono typowy dla romantyzmu pogląd zbrojnej walki o niepodległość, co było niezwykle przełomowym wydarzeniem w kontekście tworzenia się nowoczesnego narodu polskiego.
W związku z nowym prądem ideowym, którym był pozytywizm, zmianie uległy także dotychczasowe systemy wartości wyznawane przez ludzi. Przewartościowanie idei było jedną z przyczyn dalszego kształtowania się nowej warstwy społecznej, którą była inteligencja. Ludzie należący do tej warstwy żyli z pracy umysłowej, najczęściej obejmując stanowiska nauczycieli, prawników, lekarzy, naukowców, inżynierów czy artystów. Każdy z tych zawodów w niemałym stopniu przyczynił się do rozwoju narodu polskiego, jednakże na szczególna uwagę zasługuje ostatnia z wymienionych grup, czyli artyści. Dzieła wychodzące spod ich rąk stanowiły wierne odtworzenie codziennej rzeczywistości, ukazywały przede wszystkim realistyczne obrazy stosunków społecznych i potrzebę rozwoju oświaty. Do najznamienitszych twórców w tych czasach należeli m.in. Bolesław Prus, Stefan Żeromski czy Eliza Orzeszkowa, tworzyli oni z myślą o “pokrzepieniu serc”. Ich dzieła do tej pory nie straciły na wartości i są uznawane za jedne z najwybitniejszych w polskiej literaturze, co tylko podkreśla ich doniosłość. Równie duże znaczenie przypisuje się tworzącym ówcześnie malarzom, byli to przede wszystkim Jan Matejko, Juliusz Kossak oraz Wojciech Gerson. W swoich obrazach artyści m.in. wskrzeszali wielkie bitwy i wiekopomne wydarzenia historyczne, co w niemałym stopniu budziło uczucia patriotyczne oraz umacniało świadomość narodową. Były to czynniki niezwykle wartościowe ze względu na to, że zgodnie z ideą artystów, realnie “pokrzepiały” serca Polaków, co w dużej mierze przyczyniło się do odzyskania niepodległości w roku 1918.
Warto również zwrócić uwagę na stosunki polityczne i społeczne oraz położenie społeczeństwa polskiego po klęsce powstania styczniowego. W wyniku stłumienia insurekcji styczniowej na terenie Królestwa Polskiego rosyjski zaborca całkowicie zlikwidował autonomię instytucjonalną, oznaczało to m.in. zniesienie prawa Królestwa Polskiego do określania swojej struktury i zasad działania oraz wpływu na obsadzanie organów kierowniczych. Rozpoczął się przyspieszony proces tzw. rusyfikacji, czyli narzucania kultury i języka rosyjskiego, którego celem było doprowadzenie do osłabienia tożsamości narodowej Polaków. Wprowadzono ciągły stan wojenny oraz zlikwidowano kościół unicki. W administracjach, szkołach czy urzędach usuwano Polaków, a na ich miejscach osadzano rosyjskich nauczycieli i urzędników. W 1866 roku przeprowadzona została reorganizacja administracji, która polegała na utworzeniu dziesięciu guberni całkowicie podporządkowanych caratowi. Rok później z oficjalnego obiegu usunięto nazwę Królestwa Polskiego, zastępując ją określeniem analogicznym do nazw innych prowincji cesarstwa – powstał “Priwislinskij Kraj” (terytorium nadwiślańskie). Należy jednak podkreślić fakt, iż nazwa ta nigdy nie zastąpiła całkowicie określenia “Królestwo Polskie”, była stosowana obok niego. Do ważniejszych zmian ustrojowych i administracyjnych należało również zlikwidowanie Rady Stanu, Rady Administracji, a także na koniec w 1885 roku Banku Polskiego. Działania te miały doprowadzić do całkowitego wynarodowienia Polaków oraz do unifikacji Królestwa Polskiego z cesarstwem. Mimo ich doniosłości, nie przyniosły w pełni pożądanego skutku. Polacy tworzyli tajne organizacje mające na celu m.in. upowszechnienie polskiej oświaty, co bezpośrednio przyczyniało się do rozpowszechnienia idei narodowej Polaków. Było to kluczowym elementem w późniejszej walce o sprawę Polską. Pokolenie urodzone po roku 1864, które nigdy nie zaznało klęski powstania lub mówiąc ogólniej – samej walki o niepodległość, mogło poznać ich historie, a tym samym podtrzymywać uczucia patriotyzmu.
W kontekście polityki i popowstaniowych represji potrzeba wspomnieć o sytuacji na tzw. ziemiach zabranych, czyli o terenach utraconych przez Polskę na rzecz Rosji w latach 1772-1795. Na terenach Litwy, Białorusi i Ukrainy, powstanie styczniowe miało równie donośny przebieg i wpływ, jak w Kongresówce czy pozostałych zaborach. Terror i represje na tych ziemiach często były znacznie większe, wskazuje na to fakt, iż 62% ogółu zesłanych po powstaniu pochodziło właśnie z tych terenów. Celem tych działań była depolonizacja oraz wprowadzenie silnych ekonomicznie i ideowo wpływów rosyjskich, jak pisał Michał Romer, chodziło “o złamanie tradycji historyczno-państwowych, o sprowadzenie Polski ‘do pojęcia etnograficznego’”. W konsekwencji na ziemiach tych zaczęły tworzyć się ruchy narodowe (Litwa) oraz ruchy społeczno-polityczne (Białoruś), które zmuszone były wyzwolić się spod wpływów polskich i obronić przed rusyfikacją. Przyczyniło się to do kształtowania idei odrębności politycznej wśród mieszkańców tych ziem. Było to niejako ostateczne rozejście się dróg narodów, które do nocy styczniowej miały wspólne cele, jakimi były odzyskanie niepodległości oraz wolności politycznej. Z pewnością nie można stwierdzić, że narody te odeszły od koncepcji walki o te wartości, niemniej jednak robiły to już tylko dla własnych korzyści. Skutkiem tych zmian był koniec myśli o przywróceniu Polski w granicach sprzed 1772 roku, co bezpośrednio wpłynęło m.in. na rozmiar późniejszego terytorium nowoczesnego narodu polskiego.
Znaczącym skutkiem nocy styczniowej był także rozwój dziedziny zwanej geopolityką. Istotną kwestią, obejmującą jej zagadnienia są terminy przejściowości i pomostowości terytorium polskiego. Twórcą pierwszego z nich był Wacław Nałkowski (1851-1911), twierdził on, że nizinny charakter ukształtowania terenu zamieszkanego przez Polaków nie sprzyjał utrzymaniu trwałości politycznej w Europie. Mówił, że ziemie polskie są wrotami z Europy Zachodniej do Wschodniej. Koncepcję tę w późniejszym czasie podważył twórca pojęcia pomostowości, czyli Eugeniusz Romer (1871-1953). Traktował on obszar Polski jako pomost między Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym, argumentując, że o integralności (nienaruszalności) ziem polskich w głównej mierze decyduje system rzeczny, który stanowi “naturalną granicę”. Według niego, granica między Polską a Rosją była na tyle silna, że stanowiła zaporę wobec jakiejkolwiek wymiany kulturowej. Teoria ta jest zaprzeczeniem wobec tezy Nałkowskiego, który twierdził, iż terytorium Polski to obszar, na którym cechy zachodnioeuropejskie przechodzą w cechy wschodnioeuropejskie. Zarzewiem powstania tych dwóch przeciwstawnych sobie teorii była gwałtowna dyskusja w środowisku inteligenckim, dotycząca przyczyny klęski powstania styczniowego. Można więc powiedzieć, że to klęska ostatniego zrywu narodowowyzwoleńczego była przełomowa w kontekście dalszego rozwoju dziedziny, którą była geopolityka. Warto również dodać, że dyskusje, które rozgorzały po powstaniu styczniowym, w późniejszym czasie sięgały również genezy rozbiorów oraz polskiego charakteru narodowego. Podkreśla to fakt, jak duże znaczenie miała klęska insurekcji w rozwoju nauki o wpływie geografii i ekonomii na politykę i stosunki międzynarodowe. Należy jednak nadmienić, że z pewnością zagadnienie to nie było najważniejszym czynnikiem wpływającym na tworzenie się nowoczesnego narodu polskiego, aczkolwiek właśnie na te czynniki miało nieoceniony wpływ.
Reasumując, powstanie styczniowe miało wielopłaszczyznowe znaczenie dla kształtowania się nowoczesnego narodu polskiego. Zarówno sam przebieg powstania, jak i jego konsekwencje przyczyniły się do rozwoju czynników składających się na naród, co pozwoliło wejść na drogę jego unowocześniania. Najistotniejszą kwestią była zmiana mentalności chłopskiej, miało na to wpływ przede wszystkim uwłaszczenie chłopów, które prócz korzyści materialnych wprowadziło także poczucie identyfikacji klasy najbiedniejszej z ojczyzną i resztą warstw społecznych. Duże znaczenie miał również pozytywizm, jego postulaty przyczyniły się do umocnienia świadomości narodowej chłopstwa. Prąd ten pozwolił również na dalsze kształtowanie się inteligencji, która mogła w coraz większym stopniu pełnić role duchowego przywództwa. Jej działania umacniały patriotyzm i podtrzymywały nadzieję na odzyskanie niepodległości, co było znaczące w kontekście walki przyszłych pokoleń. Nie należy również zapominać o rozwoju geopolityki, która po powstaniu styczniowym zyskała wiele na znaczeniu, jej udoskonalenie także wpłynęło na unowocześnienie narodu. Prócz pozytywnych znaczeń insurekcji styczniowej znalazły się także te negatywne. Najdonośniejsze skutki miało ostateczne rozejście się narodów, które do 1864 roku miały wspólny cel – odzyskanie niepodległości. W konsekwencji, nie było już myśli ani mowy o przywróceniu Polski w granicach z 1772 roku.
Ocena poruszonych przeze mnie kwestii najprawdopodobniej u każdego będzie się różniła, niemniej jednak uważam, że mimo klęski powstania styczniowego oraz jego negatywnych skutków insurekcja ta miała nieoceniony wpływ na ukształtowanie się nowoczesnego narodu. To ono zapoczątkowało głęboko idące przemiany, które umożliwiły narodziny nowoczesnego narodu polskiego, w którym obecnie przychodzi nam żyć.
Literatura:
Haładaj N., Powstanie Styczniowe 1863, Warszawa 2022.
Kieniewicz S., Zahorski A., Trzy powstania narodowe – kościuszkowskie, listopadowe, styczniowe, Warszawa 2003.
Zdrada J., Historia Polski 1795-1914, Warszawa 2015.
Zgórniak M., Wielka Historia Polski. Tom 7, Polska w czasach walk o niepodległość (1815-1864), Warszawa 2017.
Żywczyński M., Historia Powszechna 1789-1870, Warszawa 1999.
