[Tekst powstał na potrzeby udziału w eliminacjach szkolnych XLIX Olimpiady Historycznej]
Autor: Agata Żuławska
Wiek XVI odznaczał się wielkim rozkwitem dla Europy oraz Rzeczypospolitej. W drugiej połowie tego wieku Polska odzyskała rozległe tereny Inflant. W czasie panowania księcia siedmiogrodzkiego Stefana Batorego w latach 1576-1586, znaczącym osiągnięciem dla kraju było podpisanie unii realnej Polsko – Litewskiej w 1569 roku w Lublinie. Wydarzenie to zapewniło ogromne poszerzenie terytorium państwa, a powstała wskutek unii Rzeczypospolita Obojga Narodów była państwem wielonarodowym, zamieszkiwanym przez osiem milionów ludzi.
Od 1587 roku trwał okres panowania szwedzkiej dynastii Wazów w Rzeczypospolitej. Po śmierci Stefana Batorego doszło do podwójnej elekcji. Zostało utworzone stronnictwo pro habsburskie na czele z marszałkiem nadwornym koronnym Andrzejem Zborowskim, którego kandydatem do tronu polskiego był prawnuk Władysława Jagiellończyka – Maksymilian Habsburg. Natomiast kandydatem stronnictwa antyhabsburskiego na czele z hetmanem wielkim koronnym Janem Zamoyskim był syn Katarzyny Jagiellonki i króla Szwecji Jana III Wazy – Zygmunt Waza. Szwedzkiego królewicza popierała królowa polska Anna Jagiellonka i prymas Stanisław Karnkowski.
W 1587 roku odbyła się koronacja Zygmunta III. W tym samym roku został podpisany traktat kalmarski, który był zawarty przez posłów polskich oraz Jana III Wazę i jego syna Zygmunta. Dokument ten określał stosunki między Szwecją i Rzeczypospolitą. Została zapewniona niezmienność granic obu państw, poruszył kwestię braku możliwości oddania Estonii Koronie, zapewnił, że podczas nieobecności Zygmunta III w Szwecji, państwem miała rządzić rada regencyjna, gwarantował luteranizm w Szwecji oraz co niezmiernie istotne nazwał unią personalną relację pomiędzy Rzeczypospolitą a Szwecją.
Ostatecznym rozstrzygnięciem walki o koronę polską była w 1588 roku bitwą pod Byczyną, w której to hetman Jan Zamoyski rozbił wojska Maksymiliana Habsburga i jego zwolenników, a arcyksiążę został wzięty do niewoli. Spór zakończył się w 1589 roku zawarciem traktatu bytomsko-będzińskiego, na mocy którego: Maksymilian zrzekł się praw do tronu polskiego, Habsburgowie mieli nie ingerować w sprawy Polski oraz obiecać, że nie będą zawierać sojuszu z Moskwą przeciwko Rzeczypospolitej i Szwecji. Maksymilian Habsburg zaprzysiągł postanowienia układu dopiero w 1598 roku, co wiązało się z uznaniem legalności elekcji Zygmunta III. Elekcję nowe władcy uznał również papież Sykstus V oraz sułtan Murad III, zapewniając o swojej przyjaźni.
Habsburgom zależało na tym, aby Zygmunt III Waza ustąpił z tronu. Świeżo koronowany władca miał zostać nakłaniany do powrotu do Szwecji w zamian za małżeństwo arcyksięcia z królewną Anną Wazówną. Król Rzeczypospolitej został zastraszany przez swojego ojca Jana III Wazę, że jeżeli w chwili jego śmierci nie będzie obecny w Szwecji, to utraci szansę na tron dziedziczny. Zygmunt III Waza chciał zrzec się polskiego tronu na rzecz Ernesta Habsburga, który miał wziąć ślub z jego siostrą Anną Wazówną, zrzec się praw do Inflant na rzecz Szwecji oraz wziąć udział w wyprawie przeciwko Moskwie. Maksymilian Habsburg ze swojej zazdrości ujawnił plany zrzeczenia się tronu, którym monarcha oficjalnie zaprzeczył. Spowodowało to popadnięcie króla w konflikt z Janem Zamoyskim. Na podstawie negocjacji z Habsburgami król został oskarżony o ,,kupczenie tronem’’. Negatywną opinię na temat postawy Zygmunta III przyjął historyk Kazimierz Lepszy, natomiast Przemysław Szpaczyński stwierdził, że wszystko było wręcz intrygą dyplomatyczną.
Zygmunt III udał się do Szwecji w ciągu dziesięciu miesięcy po śmierci swojego ojca w celu utrzymania dziedzicznej monarchii szwedzkiej i unii personalnej Rzeczypospolitej i Szwecji. Władca został koronowany na króla Szwecji w 1594 roku, z rządzącą w imieniu władcy rady regencyjnej na czele z jego stryjem, Karolem Sudermańskim w czasie nieobecności króla w kraju. Przeciwko Zygmuntowi III Wazie wybuchł bunt w 1597 roku. Był on zainspirowany przez dążącego do przejęcia władzy Karola Sudermańskiego, który chciał wykorzystać fakt, że król był katolikiem, a Szwecja była krajem luterańskim. Bunt ten stał się przyczyną wybuchu bitwy pod Linköping w 1598 roku, którą przegrał Zygmunt III. Obie strony konfliktu zawarły porozumienie, w którym król zobowiązał się między innymi do przestrzegania przywilejów szlachty szwedzkiej, czy zwołania Rikstagu w 1599 roku, który zdetronizował Zygmunta III, na rzecz jego syna Władysława, jeżeli przybędzie do Szwecji. Król się na to nie zgodził. W 1600 roku Rikstag zdetronizował całą polską linię Wazów, a nowym królem został stryj Zygmunta, Karol IX Sudermański.
Zygmunt III Waza dążył do odzyskania tronu szwedzkiego bez względu na cenę swoich własnych czynów. Władca włączył Estonię do Rzeczypospolitej, co obiecał, że nigdy nie uczyni. Było to jedno z jego przyrzeczeń w pacta conventa. Była to przyczyna wybuchu wojny Rzeczypospolitej ze Szwecją w 1600 roku. W odpowiedzi Szwedzi zaatakowali polskie Inflanty. Wojska Rzeczypospolitej pod dowództwem hetmana Jana Karola Chodkiewicza w 1602 roku zdobyły Dorpat, a w 1604 roku pokonał armię szwedzką pod Białym Kamieniem oraz Kircholmem w 1605 roku. Przez brak środków na dalsze prowadzenie wojny zawarto rozejm, który w 1611 roku został przedłużony.
Zygmunt III Waza chciał wzmocnić władzę monarchy. Przybliżając sytuację, w Rzeczypospolitej było można wyodrębnić dwa stronnictwa. Pierwszym z nich byli regaliści, do których należeli m.in. Zygmunt Myszkowski, Andrzej Opaliński i Mikołaj Wolski. Byli to zwolennicy króla, którzy dążyli do utworzenia skarbu niezależnego od sejmu, wprowadzenia zasadę większości podczas głosowania, utworzenia stałej armii. Pragnął również wprowadzić monarchię mieszaną, w której król rządziłby z pomocą dwuizbowego parlamentu – senatu (magnateria) i izby poselskiej (szlachta średnia). Drugim stronnictwem byli popularyści, na czele m.in. z Mikołajem Zebrzydowskim, Januszem Radziwiłłem, Stanisławem Stadnickim. Byli to przeciwnicy króla i reform. Wśród szlachty pojawiła się obawa przed utraceniem przywilejów, sprzeciwiała się polityce pro habsburskiej, miała obawy wobec nietolerancji władcy. Na sejmie w 1606 roku w Sandomierzu szlachta małopolska na czele z wojewodą krakowskim Mikołajem Zebrzydowskim sprzeciwiła się królowi. Została zawiązana konfederacja nazywana rokoszem sandomierskim. Najważniejszym celem było niedopuszczenie do reform królewskich. W 1607 roku doszło do bitwy pod Guzowem. Wojska królewskie dowodzone przez Jana Karola Chodkiewicza i Stanisława Żółkiewskiego rozbiły rokoszan, którzy ukorzyli się przed władcą.
Po śmierci Karola IX Sudermańskiego, który zmarł w 1611 roku, tron objął jego syn Gustaw II Adolf. Przeprowadził on reformację armii. Szwedzi zaatakowali tereny Inflant, nie odnosząc przy tym większych sukcesów. W latach 1621-1622 toczyła się wojna o ujście Dźwiny. Szwedzi zaatakowali Rygę, którą zajęli. W 1622 roku zawarty został rozejm w Mittawie, na mocy którego Szwedzi dostali Inflanty aż po rzekę Dźwinę, Rzeczypospolitej pozostała tylko Kurlandia i część Inflant wschodnich. Władca szwedzki chciał opanować Pomorze Gdańskie i ujście Wisły. W 1626 roku Gustaw II Adolf zajął Prusy Książęce, a jego wojska rozpoczęły blokadę Gdańska. Rzeczypospolita odniosła porażkę w bitwie pod Gniewem. W 1627 roku miała miejsce bitwa pod Tczewem. Wojska polskie zwyciężyły w bitwie pod Hamersztynem i bitwie morskiej pod Oliwą, ale to nie przyniosło im przewagi. Hetman Stanisław Koniecpolski odniósł zwycięstwo w 1629 roku w bitwie pod Trzcianą. Zmagania wojenne zakończył rozejm w Altmarku (Starym Targu) podpisany 26 września 1629 roku. Szwedzi otrzymali wszystkie porty inflanckie i pruskie ( z wyjątkiem Gdańska, Pucka i Królewca). Nałożono cła w wysokości 3,5% na handel gdański, a książę pruski otrzymał Malbork, Sztum i Żuławę. W 1635 roku zawarto rozejm w Sztumskiej Wsi. Rzeczypospolita odzyskała miasta pomorskie i pruskie, nie obowiązywało jej płacenie cła z handlu gdańskiego, natomiast nie rozstrzygnięto pretensję polskich Wazów do tronu szwedzkiego.
W 1604 roku grupa polskich magnatów na czele z Jerzym Mniszchem zorganizowała wyprawę na Moskwę, w celu osadzenia na moskiewskim tronie Dymitra Samozwańca, który podawał się za cudownie ocalałego syna cara Iwana IV Groźnego. Prawdopodobnie był to zbiegły mnich, lecz w historiografii pojawiła się opinia historyka Andrzeja Andrusiewicza, który sądzi, że mógł to być prawdziwy Dymitr. Wyprawy te zostały nazwane dymitriadami. W 1605 roku został koronowany na cara Rosji jako Dymitr I, a w roku następnym ożenił się z córką wojewody Maryną Mniszech. Przeciw Dymitrowi powstała opozycja spowodowana chociażby przez rozdawanie Polakom rosyjskich urzędów, czy braku wierności tradycjom. Władca został zamordowany w 1606 roku podczas antypolskiego powstania w Moskwie. Tron objął Wasyl Szujski. W Polsce w 1607 roku pojawił się II Dymitr Samozwaniec, zorganizowano kolejną dymitriadę. Wojska Dymitra II rozbiły obóz pod Tuszynem. Od 1608 do 1610 panował okres dwuwładzy w Rosji, ze względu na rządy Wasyla Szujskiego w Moskwie i Dymitra II w Tuszynie.
Udział Rzeczypospolitej Obojga Narodów można było również zauważyć w wojnie trzydziestoletniej (1618-1648). Znaczenie tego konfliktu zostało docenione przez uczonych, którzy pochodzili z terenów tego sporu m.in. Miroslav Hroch, czy Gottfried Schramm. Rzeczypospolita została wplątana w udział w wojnie trzydziestoletniej, ze względu na obowiązujące jej przymierze z Habsburgami z 1613 roku i koniecznością pomocy im w konflikcie. Zygmunt III wydał zgodę na werbunek ,,na cesarską’’ lisowczyków i Kozaków. Ingerencja Korony miała ważne znaczenie dla pierwszego etapu wojny i negatywne dla Rzeczypospolitej, której południowe tereny zostały złupione przez wojska cesarskie.
Przyczynami rozpoczęcia się wojny polsko – rosyjskiej było: ingerencja magnatów polskich w sprawy rosyjskie, chaos wewnętrzny (walki o tron i bunty chłopskie), zawarcie w 1609 roku ze Szwecją traktatu w Wyborgu, który był wymierzony przeciw Rzeczypospolitej, dążenie Zygmunta III Wazy do rozbicia sojuszu Rosji ze Szwecją, który stanowił zagrożenie dla Polski. W wojnie wziął również udział hetman polny koronny Stanisław Żółkiewski, który w 1610 roku pokonał wojska moskiewsko – szwedzkie pod Kluszynem. Smoleńsk była pod oblężeniem Rzeczypospolitej od 1609 roku. Doszło do detronizacji Wasyla Szujskiego, który dostał się do niewoli. Została zawarta ugoda z moskiewskimi bojarami przez hetmana w lipcu 1610 roku, na mocy której tron rosyjski został oddany synowi Zygmunta III Wazy – Władysławowi Wazie. Układ nie został uznany przez Zygmunta, który chciał tronu dla siebie. Wojska dowodzone przez Żółkiewskiego zajęły Kreml. Dymitr II Samozwaniec również został zamordowany. Zygmunt III w 1611 roku zdobył Smoleńsk. W 1613 roku bojarzy wybrali na cara Michała Romanowa, co skutkowało zakończeniem okresu wielkiej smuty, czyli okresu od 1598 do 1613 roku charakteryzujący się anarchią i walkami o władzę. Wyprawa królewicza Władysława Wazy na Moskwę odbyła się w celu odzyskania moskiewskiego tronu. Hetman Jan Karol Chodkiewicz stanął na czele armii. Wyprawa zakończyła się niepowodzeniem. W 1619 roku został podpisany rozejm w Dywilinie, który przyznawał Rzeczypospolitej ziemie siewierską, czernihowską i smoleńską. Śmierć Zygmunta III Wazy chciał wykorzystać car Michał Romanow, aby wypowiedzieć wojnę Rzeczypospolitej. W 1632 roku Rosja zajęła ziemię smoleńską i siewierską, a od 1633 roku odbywało się oblężenie Smoleńska, które później przerwał Władysław IV. Wojska rosyjskie kapitulowały w 1634 roku. Został zawarty pokój w Polanowie w 1634 roku, który gwarantował wymianę jeńców, Władysław IV zrzekł się praw do tronu rosyjskiego i uznał legalność panowania Michała Romanowa w zamian za 20 tys. rubli, zostały potwierdzone terytorialne warunki układu w Dywilinie.
Po śmierci Zygmunta III Wazy w 1632 roku największym poparciem cieszył się jego syn z pierwszego małżeństwa Władysław, który został wybrany na władcę we wrześniu 1632 roku. Habsburgowie nie wystawili swojego kandydata. Władca zreformował wojsko, wzmocnił artylerię. Króla nie opuszczała chęć odzyskania tronu szwedzkiego.
W 1654 roku Kozacy podpisali ugodę w Perejasławiu z Moskwą, która następnie zaatakowała Rzeczypospolitą, wkraczając na tereny Litwy. Zawarto rozejm w 1656 roku, lecz wznowiono zmagania militarne dwa lata później, gdy podpisano unię hadziacką. Rzeczypospolita odniosła sukces w bitwach pod Połonką i Cudnowem w 1660 roku. Rozejm w Andruszowie zakończył wojnę.
Rzeczypospolita i Turcja rywalizowały ze sobą o wpływy w księstwach naddunajskich – Mołdawii i Wołoszczyźnie. Problematyczne również były ataki Tatarów (lenników sułtana tureckiego) na ziemię Rzeczypospolitej oraz łupieskie wyprawy Kozaków na ziemie tureckie. Kolejną przyczyną wybuchu konfliktu była polityka pro habsburska w Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz ekspansja tureckich sułtanów. Działania rozpoczęły wojska polskie, które odniosły klęskę w 1620 roku w bitwie pod Cecorą. Oddziałami kierował hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski, który zginął podczas walk. Wojska, którymi dowodził hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz, zmagały się od września do października 1621 roku w walkach pod Chocimiem, podczas których zmarł Jan Karol Chodkiewicz. Zawarto układ w 1621 roku, zapewniający okres pokoju ze strony Turcji. W 1633 roku Turcja zorganizowała wyprawę przeciwko Rzeczypospolitej, która została odparta przez hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego. W II połowie XVII wieku pomiędzy Rzeczypospolitą a Turcją rozgrywały się kolejne bitwy, ostatecznym zakończeniem sporu było zawarcie przez Turcję i Ligę Świętą pokoju w Karłowicach w 1699 roku.
Zygmunt III dążył do uzyskania poparcia od Hohenzollernów. Władca zgodził się na przyznanie elektronom brandenburskim kurateli nad księciem Albrechtem Fryderykiem oraz przyznał prawo dziedziczenia tronu pruskiego. Powstała za panowania Jana Zygmunta Hohenzollerna organizacja państwowa Brandenburgia-Prusy, pozostała lennem polskim. Hohenzollernowie nie byli wiernymi lennikami. Ostatni hołd lenny złożony Władysławowi IV odbył się w 1641 roku przez Fryderyka Wilhelma (Wielkiego Elektora).
Stepy wschodnie Rzeczypospolitej zamieszkiwali Kozacy. Niezadowolenie ich budziła niewielka ilość Kozaków rejestrowanych. Ludność ta również sprowadziła na Koronę niebezpieczeństwo wojny z Turcją. W 1648 roku na Zadnieprzu wybuchło największe powstanie kozackie na czele z Bohdanem Chmielnickim, który zwrócił się o pomoc do Tatarów krymskich. Wojska koronne odniosły porażkę w bitwach nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami. Powstały odmienne spojrzenie na zakończenie konfliktu. Kanclerz Jerzy Ossoliński i wojewoda bracławski Adam Kisiel chcieli zawrzeć porozumienie, a wojewoda ruski Jeremi Wiśniowiecki dążył do stłumienia powstania. Podpisano ugodę Zborowską, która zakładała m.in. zwiększenie rejestru do 40 tys. Kozaków. W bitwie pod Beresteczkiem w 1651 roku Korona pokonała wojska kozacko – tatarskie. Pod Batohem 8 tys. polskich jeńców zostało wymordowanych. W 1654 roku podpisano ugodę w Perejasławiu. Ukraina miała zostać przyłączona do Rosji. Po śmierci Chmielnickiego część Kozaków chciała wrócić do Korony. W 1658 roku popisano unię w Hadziaczu, która gwarantowała własny skarb i mennicę Księstwa Ruskiego, uprzywilejowanym prawosławiem, miałaby powstać Rzeczypospolita Trojga Narodów. Postanowienia nie weszły w życie.
Przedłużeniem konfliktu polsko – szwedzkiego w II połowie XVII wieku był potop szwedzki. Jego przyczynami było: chęć Szwecji podporządkowania sobie Rzeczypospolitą, obawa przed potęgą rosyjską, czy chcę przez Szwecję pozyskania łupów wojennych. W 1655 roku hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł oddał Litwę bez walki. Konflikt ten bardzo osłabił Koronę. Rzeczypospolita straciła Inflanty, zrzekła się lenna pruskiego, ograbione zostały ziemie.
Konflikty, które toczyła Rzeczypospolita w XVII wieku, bardzo ją osłabiły. W 1789 roku Michał D. Krajewski uznał, że ,,zapoczątkowane elekcją Zygmunta rządy Wazów były pasmem zawodów i niepowodzeń’’. Królowi dość często zarzuca się, że większe znaczenie miały dla niego jego osobiste pobudki niż dobro Rzeczypospolitej. Uważam, że w pewnym rozumowaniu tak bardzo zależało mu na swojej własnej władzy, że nawet pozazdrościł korony moskiewskiej własnemu synowi Władysławowi IV. Odnośnie do konfliktu z Kozakami Serhii Plokhy zauważa, że powoływali się oni na argument religijny, aby usankcjonować wystąpienia przeciwko Koronie. W XVII wieku nazywany jest wielkim upadkiem. Był to czas licznych konfliktów i zniszczeń. Rzeczypospolita utraciła wiele ziem po wojnach, które prowadziła. Ród Jagiellonów przyniósł świetność Rzeczypospolitej, która została poddana próbie przez liczne konflikty zaistniałe w XVII wieku. Koszta finansowe poniesione przez państwo, dużo ilość sporów, straty gospodarcze znaczącą osłabiły Koronę. Prowadzone wojny ze Szwecją poskutkowały utraceniem Inflant, czy zrzeknięcia się lenna pruskiego. Z upływem lat Prusy stały się potęgą militarną i były jednym z państw, które doprowadziły do rozbiorów Rzeczypospolitej. Dużym niepowodzeniem było brak umiejętności posadzenia na tronie rosyjskim swojego kandydata. Konflikty z Turcją i Rosją mogły okazać się być prowadzone bezpotrzebnie, chociażby ze względu na zawarty pokój wieczysty przez Zygmunta I Starego z Turcją w 1533 roku. Bitwy z tym państwem zakończyły się licznymi klęskami dla armii polskiej. Korona osłabiła swoją pozycję na arenie międzynarodowej, utraciła status mocarstwa.