[Tekst powstał na potrzeby udziału w eliminacjach szkolnych XLIX Olimpiady Historycznej]
Autor: Antoni Żukowski
Średniowiecze to okres w dziejach Europy, trwający od V do XV wieku. Dominującym światopoglądem tego czasu był teocentryzm. Zgodnie z tą ideologią Bóg stał w centrum zainteresowania człowieka, natomiast religia chrześcijańska była najważniejszą wartością średniowiecza. To właśnie ten pogląd wyznaczał życie i działanie ówczesnych ludzi, wszystko co robili miało być dla Boga i w imię Boga. Władzę na ziemi, w tej epoce, sprawowały dwie najważniejsze osoby: świecka i kościelna czyli cesarz Świętego Cesarstwa Niemieckiego i papież, a każdy z nich miał ambicje do bycia najważniejszym władcą. To dążenie do władzy absolutnej wywoływało konflikty nie tylko pomiędzy władcami świeckimi, ale także kościelnymi, powodując, że średniowieczna Europa była niespokojnym miejscem pogrążonym w ciągłych sporach. W takich warunkach zaczęły tworzyć się zakony. Są to grupy ludzi po święceniach zakonnych żyjące wedle określonych zasad, których łączy dany cel różniący się w zależności od jego rodzaju. Stąd też wywodzą się konwenty o odmiennej idei przewodniej. Zakony rycerskie (na przykład Templariusze, Krzyżacy, Joannici) – ich głównym celem była walka z niechrześcijanami. Zakony Mnisze (na przykład Benedyktyni, Cystersi, Kartuzi) – oni oddawali się życiu w samotności i pracy zarówno tej fizycznej jak i naukowej. Zakony żebracze (na przykład Franciszkanie, Dominikanie, Trynitarze, Karmelici) – ich zajęciem było życie w ubóstwie na wzór apostołów i pomoc ubogim.
Celem niniejszej pracy jest omówienie i ocena roli zakonów w średniowiecznej Europie, poczynając od 529 r. czyli założenia pierwszego zakonu (Benedyktyni), aż do 1523 r., czyli wycofania się Joannitów z Rodos, po zajęciu wyspy przez Turków.
Zgromadzenia zakonne były ściśle związane z wiarą chrześcijańską, dlatego też wywarły ogromny wpływ na religijno-filozoficzny aspekt Europy. W X wieku Europa przeżywała kryzys obyczajowości. Zjawiska, takie jak bezprawie, niemoralność, rozluźnienie się dyscypliny w klasztorach czy handlowanie stanowiskami kościelnymi były na porządku dziennym. Naprzeciw tym działaniom stanął Wilhelm Pobożny książę Akwitanii, który to w 910 r. założył klasztor benedyktyński w Cluny. Ów zakon w szybkim tempie zyskał sobie wielką popularność ze względu na ścisłe przestrzeganie przez nich reguł zakonnych. Zakon ten na „fali” swojej popularności szybko zaczął przejmować inne zakony tworząc „Kongregacje Kluniacką”. Kongregacja Kluniacka dzięki zaangażowaniu jej opatów oraz pozostałych zakonników w życie według ściśle określonych zasad zakonnych wywarła duży wpływ na rozpustę w Kościele – znacznie ją niwelując.
Inną zasługą kongregacji było stworzenie pięknej liturgii z rozbudowanym chórem. Na religijno-filozoficzny aspekt średniowiecznej Europy duży wpływ wywarły także zakony żebracze. Franciszkanie jako następcy Św. Franciszka zobowiązani byli do odrzucenia dóbr doczesnych i oddaniu się pomocy ubogim. Mimo wszelkich starań i szczerej chęci Franciszka z Asyżu żeby zakon pozostał wierny swoim zasadom, nie udało mu się to. Zakon szybko znalazł się pod kontrolą papiestwa. wypaczając swoje zasady (zakonnicy zaczęli posiadać wielkie bogactwa i zaczęli się kształcić obsadzając uniwersytety co było wbrew założeniom Franciszka). Wpływ franciszkanów na religijno-filozoficzny aspekt Europy był taki, że spopularyzowali oni ideę jałmużny i ascezę. Innym zakonem żebrzącym byli Dominikanie, ich głównym celem było nawracanie na wiarę chrześcijańską. Dominikanie odrzucili bogactwo by bardziej uwiarygodnić się w oczach niechrześcijan i skuteczniej ich nawracać. Ich wpływem na religijno-filozoficzny aspekt Europy była działalność misyjna, na przykład nawracali Katarów.
Wszystkie rodzaje zakonów wpływały na naukowy aspekt Europy zaczynając od rycerskich, które to poprzez krucjaty ożywiły kontakty ze światem muzułmańskim idąc przez żebracze, które to na pewien okres zdominowały uniwersytety, kończąc na mniszych, których jednym z głównych celów była nauka. Wpływ zakonów żebrzących na rozwój nauki jest znaczący ze względu na zajęcie przez tych zakonników miejsc profesorów na uniwersytetach. Zakony rycerskie podczas krucjat przeciwko muzułmanom mimowolnie musiały zetknąć się, z od dawna izolowanym od świata europejskiego, światem muzułmańskim, ułatwiając kontakty pomiędzy dwoma odmiennymi światami. Dzięki kupcom i migrantom zaczęły przedostawać się nowinki technologiczne ze wschodu, które do tego czasu były niedostępne dla Europy.
Pierwszym zakonem był zakon benedyktynów. Prowadzili oni życie zdefiniowane zasadą „ora et labora” co znaczy „módl się i pracuj”. W myśl tej zasady do ich zajęć należała głównie praca i modlitwa. Do ich osiągnięć należą rozwój ogrodnictwa dzięki prowadzonym przez nich ogrodom przy klasztorach, rozwój naukowy i podtrzymanie dorobku starożytności dzięki przepisywaniu przez nich ksiąg i rozwój szpitalnictwa przez prowadzone przez nich szpitale. Innym zakonem związanym z nauką są wywodzący się od benedyktynów Cystersi. Cystersom zależało żeby żyć z pracy własnych rąk, a nie z datków innych, dlatego osiedlali się na terenach niezasiedlonych i trudno dostępnych. Na obszarach tych, specjalnie wyznaczona do tego instytucja konwersów, zajmowała się prowadzeniem gospodarki żeby reszta mnichów mogła oddać się modlitwie i kontemplacji. Dzięki takiemu właśnie podziałowi obowiązków i nakazowi studiów, nałożonego przez Benedykta XII w roku 1335, cystersi mogli rozwijać się zarówno gospodarczo, jak i naukowo. Do zasług cystersów należą: wymyślenie alfabetu palcowego czyli języka migowego, pionierstwo w budowie z cegły czy rozwój rolnictwa szczególnie winnej latorośli. W Polsce cystersi zasłynęli wprowadzeniem trójpolówki.
Każdy zakon wywarł wpływ na polityczno-ekonomiczny aspekt Europy, wiązało się to z oficjalną ich podległością pod papiestwem i pracą przez nich wykonywaną. Zakony żebracze, a w szczególności Franciszkanie, szybko wpadły pod wpływy papiestwa zapewniając mu ich poparcie, mimo to Franciszkanom nie zawsze było z papieżem po drodze na przykład podczas konfliktu papieża Jana XXII i cesarza Ludwika IX franciszkanie poparli Ludwika. Wsparcie Franciszkanów pomogło Ludwikowi na pewien okres wprowadzić na tron papieski antypapieża Mikołaja V. Dominikanie już od początku swojego istnienia silnie oddziaływali na polityczny aspekt Europy (zostali założeni żeby pomóc pokonać herezje albigensów). Dominikanie oddając się ścisłemu podporządkowaniu papiestwu zyskali jego zaufanie i to właśnie oni zasilili w większości szeregi inkwizycji. Na ekonomiczny aspekt Europy duży wpływ wywarły zakony mnisze. Zakony pochodne benedyktynom dzięki ich słynnej zasadzie „ora et labora”, a konkretnie drugiej części tej reguły czyli „labora” wywarły znaczący wpływ na rozwój rolnictwa. Dzięki licznym posiadłościom ziemskim posiadanym przez Cystersów i Benedyktynów stali się oni ekspertami w produkcji wina i nie tylko. Bezpośrednio przyczyniło się to do gospodarczego rozwoju tychże zakonów i do rozwoju rolnictwa na skale ogólnoeuropejską. Zakonami, które wywarły największy wpływ na polityczno-ekonomiczny aspekt Europy były zakony rycerskie. Różnią się one znacząco od pozostałych zakonów, otóż głównym celem zakonów rycerskich nie była praca albo modlitwa tylko walka. Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona, czyli tak zwani Templariusze powstali w 1118 r., byli oni pierwszym stricte militarnym zakonem. Dwanaście lat po nich (1130 r.) inny starszy zakon został zreorganizowany na ich wzór, byli to Rycerze Szpitala Jerozolimskiego Św. Jana Chrzciciela czyli joannici. Sześćdziesiąt lat później w 1190 r. podczas trzeciej krucjaty został założony ostatni duży zakon na ziemi świętej czyli Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, tak zwani Krzyżacy. Zakony rycerskie dzięki licznym datkom, łupom wojennym oraz nadaniom ziemskim zgromadziły wielkie bogactwa, owe bogactwa szybko zdeprawowały zakony, które porzuciły rycerskie ideały na rzecz chęci zdobycia większych bogactw i wpływów. Templariusze w momencie swojej świetności zgromadzili ogromne skarby. Ich bogactwo było na tyle duże, że zapożyczył się u nich król Francji Filip Piękny. Po wielu kosztownych dla Francji wojnach Filip Piękny zmuszony był zaciągnąć pożyczkę u Templariuszy. Król Francji nie chciał spłacać jednak zaciągniętych przez siebie pożyczek więc oskarżył zakon o herezje i inne zbrodnie, po czym skonfiskował ich dobra we Francji i zabił zakonników w ustawionych procesach. Wpływ Templariuszy na polityczno-ekonomiczny aspekt Europy został wtedy mocno ograniczony, niemniej jednak Templariusze wywarli duży wpływ na Europę mnożąc i wydając swoje majątki i odgrywając dużą rolę w krucjatach. Na przykład zdobywając Askalon w 1153 r., czy broniąc Akki w 1291 r. Inny zakon rycerski szczególnie znany w Europie środkowej to Krzyżacy. Krzyżakom jako jedynemu zakonowi założonemu na ziemi świętej udało się założyć duże, stabilne i silne państwo. Wezwani w 1226 r. przez Konrada Mazowieckiego na pomoc w walce przeciw Prusom fałszując dokumenty ustanowili oni na ziemi Chełmińskiej zalążek swojego państwa. Wpływ owego zakonu na losy Europy a także świata był ogromny, Krzyżacy po zajęciu Prus szybko stali się regionalną potęgą zdolną na równą walkę z Polską i Litwą. Ich działania także popchnęły Polskę i Litwę w stronę wzajemnego sojuszu. Najstarszym zakonem powstałym na ziemi świętej są Joannici. Joannici początkowo byli zakonem szpitalnym niosącym pomoc pielgrzymom, a dopiero potem zostali zreorganizowani na zakon rycerski. Joannici mimo stania się zakonem rycerskim cały czas byli także zakonem szpitalnym. Joannici jako najstarszy zakon na tamtych ziemiach podczas pierwszych krucjat oprócz ogromnej pomocy lekarskiej, której udzielali krzyżowcom i ludności cywilnej zajmowali się także przewodnictwem, szpiegostwem i dawaniem cennych informacji dla wojsk chrześcijańskich. Joannici dzielnie brali udział w krucjatach i zaciekle bronili ziemi świętej ale po zdobyciu Jerozolimy i Akki przez siły muzułmańskie byli zmuszeni wycofać się na Cypr skąd zajęli wyspę Rodos na, której to utworzyli swoje państwo. Sprawnie zarządzane państwo zakonne szybko stało się lokalną potęgą morską. Joannici utrzymywali swoją pozycję na Rodos do 1523 r. kiedy to Sulejman Wspaniały zdobył wyspę, jednak z podziwu za opór jaki stawili zakonnicy pozwolił on opuścić im wyspę wraz z całym uzbrojeniem a nie zabił ich. Wpływ Joannitów na Europę był znaczący, najpierw pomagając w pierwszej krucjacie jeszcze jako zakon szpitalny zdobyć ziemię świętą, potem broniąc jej do końca ażeby potem po jej straceniu raz jeszcze walczyć z pozycji Rodos z muzułmanami w postaci Imperium Osmańskiego. Nie można jednak zapomnieć o gospodarczym wpływie, który też był znaczący. Zakonnicy bowiem inwestowali swoje bogactwa w posiadłości ziemskie.
Zakony jako nierozerwalna część Europy i średniowiecza odegrały istotną rolę w ich kształtowaniu. W tekście wykazane zostało, że wbrew temu co się może wydawać zakony tak bardzo związane z wiarą chrześcijańską nie miały wpływu tylko na religijny czy filozoficzny aspekt Europy, ale także polityczny, ekonomiczny czy naukowy. Rola zakonów w średniowiecznej Europie była istotna, zakonnicy jako uczeni, lekarze, rycerze i wiele innych wywarli pozytywny wpływ na Europę w średniowieczu. Historia zakonów nie kończy się jednak na średniowieczu, praktycznie wszystkie (za wyjątkiem Templariuszy) przetrwało do dziś. Co prawda nigdy już nie odgrywały tak znaczącej roli, jak w średniowieczu, lecz ich wpływ na losy Europy i świata dalej był widoczny.
